UNHCR le Ralzam Dirhmun
CHUNGUM
- Biahmaiṭhi
- Lunglawmhnak
- Thawhkehnak
- Kawlram Tuanbia Tawi
-Chin A Rak I Seemnak Hrampi
- Chin Hill Regulation 1896
- Malaysia Cozah le Chin Ralzam Dirhhmun
- Refugee Le India Pehtlaih Ning
- Phunglam (Upadi) Tlangpi (Legal Frame Work)
- Phunghram Tlangpi (Constitution Frame Work)
- UNHCR le Chin Refugee Dirhmun
- Chinram Kan Zamtak
- Chin Ralzam le UNHCR Luh Thawknak 1988 Chin Ralzam
- India Ram, New Delhi UNHCR le NGOs Rian
- Kan Ram Kan Chuahtak Tikah Khoika Dah Bawmhnak Kan Hal Lai?
- Zeiti’ndah Ralzam Sinak
Kan Sok Lai? Ni Zeizat Dah A Rau,
Khuazei Hmun Dah Kal Hmasa A Herh
- UNHCR Venhimnak (Durable Solutions)
- Chin Refugee Cungah UNHCR Nih Resettlement Programme A Pekning
- UNHCR le Local NGOs
- Holh lettu le A Rian
- Nu Nih Theih Awk A Herhmi
- DonBosco Le A Rian`uanmi Pawl
- Damlonak le S.A. Kong Zong Hi DBA Nih A ~uan Chihmi Rian A Si
- Longterm VISA/Stay, VISA/Residence Permits
- Indian Ram Ah Ralzam In A Ummi Hna Kan Luh/Chuah I Ralrin Deuh
Kan Hau
- Chin Refugee Committee (CRC)
- Ara Legal Initiative
- CHRO Le Ralzam
-
US Ah Nupi Pasal Laknak Kong He Pehtlai In
-
Australia Pumpak I Laknak (CPP) Kong Tawi
-
Ralzam Hngakchia le India Ram (Law)
-
Ralzam Community + UNHCR + Local NGOs
- Delhi Ah Community A Ummi Tete
- Delhi Churches/Fellowships Pastors
- Ralzam Dirhmun In Kan Tonmi Hmanthlak Pawl
- Pupa holh thuk
- Theih A Herhmi Address Pawl
+++
BIAHMAIṬHI
Kan ram tuanbia kan zoh ṭhan
tikah Mirang uknak in luatnak kan hmuh kum 1948 hrawg ahcun Asia ramchung hmanh
ah ram rum bik le dirhmun ṭha
bik pawl sinak cazin ah rak telhmi ram a si. Kan ram ah vawlei tang thil chuak
Sui, ngun, lungvar le zinaan tbk., tampi kan ngei hna. Cun Asia ram ah facang
tampi a chuah khawhnak ram pakhat a si tiah rak theihmi ram minlang pakhat
dirhmun in rak theihhngalh vemi a si. Asinain hi tluk in kan ram zohcho a tawn
lio le ai dawh tukmi ram pakhat a si lioah chun mang bang in kum 1962 ah Pu Ne
Win nih arbawm chungah ar innkaa an hrenkhanhmi hna bantuk in kan ram ṭhanchonak, zalonnak le nuhrin covo
vialte cu innkaa an kan hrenkhanh dih ko.
1988 kum ah zalonnak (freedom) le covo (rights) pawl vialte cu
ralkap cozah nih zualhma tuk lawmmam in an rak rengh chinchin tikah Kawlram
chungum mizapi vialte le tlangcung miphun vialte cu duhlo bu le i sian lo bu
tein kan innchungkhar kan nu le pa kan unau nupi /pasal chuahtak in vawlei hmun
zakip ah dornak le humhimnak cu kan kawl cio hna.
Ralzam pakhat a simi nih ramdang ah nunhimnak kawl ah a luh tikah
UNHCR sinah bawmhnak hal hmasa a hau. Asi ahcun khoika ah dah UNHCR zung cu a
um? Tc. India UNHCR zung cu New Delhi ah a ummi a si. A cheukhat nihcun India
ram kan luh hnu kum saupi hnuah UNHCR ah dornak kan hal tawn hna. Nain UNHCR
zung nihcun sau tuk India ram a um cangmi le a rak ratnak kong hmanh ṭha tein le fiang tein a theihngal kho
ti lomi Nu/Pa cu biahalnak a tuah tikah cohlan le pom ding a har ngai in a
ruahpiak tawn hna. Cucaah kan semnak ram in India ram ralzam dornak hal duh ah
kan rak rat a si ahcun a pakhatnak ah UNHCR zung kan panh hmasa kha a herh. Cu
ve bantuk in India UNHCR nih hin zeidah a ṭuanmi a si i, zeiti’ndah ralzam a zohkhenh ning a si ti zong
fiang ngai kan herh ko rua ti’n ka hmuh caah hi cauk hi ka vun ṭialnak a si.
Ka cauk chung ahhin UNHCR soiselnak le a rianṭuanpi hawi Local NGOs pawl soiselnak
si loin anmah le rianṭuan
ningcang kha mizapi nih fiang deuh in kan theihpiak khawh ve nakhnga ding caah
ti’n vun ṭial hnawhchanmi a si.
Hi cauk chung zongah ralzam nih kan tonmi harnak le buaibainak tehna kong zong ṭial kai timhmi a si lo. Ka ṭial duh hnawhchan cu UNHCR le
Implementing Partner pawl an rian kha fiang tein mizapi nih thei ve usih law
timi kha ka lungsia herh ruangah a si bik ko. Hi bantuk in an rian ṭuan ningcang kan theih hnu lawngah
kan caah a ṭhat le ṭhatlo zong kha fiang tein kan
theihhngalh khawh hna lai.
Hi cauk nih nangmah pumpak
an hnursuan sual a si ahcun a ruahzia le theihthiam rak kan zuam hram ko u tiah
kan nawl duh hna. Hi cauk hi hmete ko hmanhsehlaw na caah san a tlaihnak zawn
tampi a um hrim ko lai tiah zumhngamnak le ruahchannak zong ka ngei. Caan, thazaang
le thluak tampi hman in ṭialmi a
si caah caṭialtu hrim zong nih
mizapi caah ṭhatthnemnak a
chuahpi kho dingmi si hrimhrim seh tiah a timhlamhmi a si.
Cauk reltu le cawtu pumpak pakhat cio nan cungah lunglawmhnak
tampi ka ngei. Pathian nih nifatin nan kawlhawlnak kip cio cungah thluachuah
tampi he a thar in lam in hruai hram ko hna seh!
***
LUNGLAWMHNAK
Kum 1988-2015 tiang ralzam dirhmun in kaar kan hlannak le kan ṭhutdirnak cio ahhin zeihmanh
mualphonak um lo tein lam an kan hruaitu kan biakmi Pathian a min ka thangṭhat.
Lai miphun atu bantuk in kan vahvaihnak kip cio ah zalong tein kan
ṭhutdir khawh lawng hmanh si
loin kan biaknak ah Taksa le Thlarau ṭhanchonak
tiang zong thluachuah a kan pe zungzaltu kan Pathian a min sunglawi chin ko
seh.
Hi bantuk tein cauk hmete ṭial
duhnak le ṭial kho ding dirhmun
tiangin lam a ka hmuhsaktu ka hawile pumpak pakhat cio nan cungah siseh,
Khrihfabu cung zongah lunglawmhnak langhter ṭhan ka duh.
Hi cauk ṭialnak ah
a herhhaimi cauk format tuahnak, Cover le a dangdang in a rak ka bawmchantu nan
zapite cung zongah lunglawmhnak chim ka duh than rih.
Pathian nih careltu, cauk cawtu, ruahnak cheutu, thazaang petu, le
thil dangdang in hi cauk a tlamtlin khawh nakding caah a ka bawmtu le kan
chungkhar dihlak cungah lunglawmhnak chim cawk lo he hikaa hmun in ka
lunglawmhnak tlawmpal in ka vun langhter.
Bawipa nih pumpak pakhat nan cung cio ah thluachuah tampi rak i pe
hram ko hna seh.
Lunglawmhnak tampi he
Caṭialtu
***
Thawhkehnak
UNHCR tiah mizapi nih kan theihmi “United Nation High
Commissionner for Refugee” kan timi hi December 14, 1950 ah an rak thokmi a si.
Mah kong hi kan hei zoh ṭhan a
si ahcun 1951 UN civui tonbiaruahnak tuah hlan deuh ahhin Ralzam kong hna hi
biatak tein rianṭuan rak i timh
dawh in a lang cang. Sihmanhsehlaw, Vawleipi nih Ralzam le UNHCR tiah theih
hram kan i thawk hmaisa bik hi cu July 28, 1951 UN civuipi nih biakhiahnak a
rak tuah hnu lawng ah a si.
Mah ni hi UN nih ralzam hna caah biatak tein rianṭuannak a hram an rak thok ni cu a si
tiah kan ti khawh. Hi an rak dirhnak a ruang bik cu Vawleicung ralpi pahnihnak
ah mizapi tamtuk an thih pinah ralzaam minung hrim an karh chin lengmang, a bik
in Europe ram ah ralzam tampi harnak an tong. Cu hna pawl tawlrelnak ah 1944 ah
United Nations Relief and Rehabilitation an rak dirh. Kum 1947 ah International
Refugee Organization (IRO) tiah UN nih a hun thlen. Nain ram tampi nih an hna
tla lo. Cu caah 14 December 1949 ah UN Civuipi ah United Nations High
Commissioner for Refugee (UNHCR) tiah an dirh ṭhan. Cucaah biachahnak in kum thum ca lawng ser a rak si lengah
Europe ralzam ca hrang deuh ah an rak timh. Asinatein, 28 July 1951 ah UN civui
(Convention on relating to the status of refugees Genava) an rak kawh, ram
tampi nih mithut hnatlaknak an rak tuah cio hna. Refugee tahfung (criteria)
zong mumal ngai in an hun ser. Europe lawng si ti loin an hun kauh.
Kum
1967 ah Protocol an tuah ṭhan
hnu cun ramri thleidannak vialte cu an hun hlohthlau i, vawlei pumpaluk ralzam
caah UNHCR nih riantuan hram cu a thok.
UNHCR Body Structure Serning: India ram ummi kan si
caah India ram UNHCR ser ningcang hoih in kan zoh lai. Executive Office ahhin
rianṭuantu chungtel panga an um:
1. Chief of Mission, 2. Deputy Chief of Mission, 3. Snr. Comminication/P1 Assistant, 4.
Policy Associate le 5. Protection Associate hna an si.
Administration Department Zongah Chungtel Panga (Five Menbers)
~hiam An Um Ve
Programme (single): Protection/Comm Services
ahhin chungtel (15 menbers) 15nak tam an um. An ṭuanmi thil tu ai dang cio. Eg. Women Center officers le
Registration officers pawl vialte zong hi chungah an i tel dih.
Refugee Status Determication ahhin chungtel (15 menbers nakin tam
an si) ralzam si khawhnak le si khawhlonak biahaltu an si.
Durable Solutions ahhin chungtel (4 menbers nak in tam an si)
Departments kip chungah a biapi cem an si. Security staff, Housekeeping staff
le Drivers pawl tiang an um dih.
UNHCR timi cu avoi hnihnak ralpi a dih hnu December 14, 1950 ah
United Nations General Assembly nih a dirhmi buu a si. Zei hi dah UNHCR
zohkhennak kan ti lengmang mi cu a si? UNHCR nih hin a biapimi zohkhennak
phunhnih a ngeih.
1. Ralzam a simi poah kha vawleicung hunhimnak an co ve khawhnak
ding caah bawm ding
2. Ralzam harnak kha a dih dongh tiang zohkhenh le bawmchanh ding ti
hna hi a si.
Hi pahnih nih rianṭuan
ding phunglam le phungthar pathum in a ngeih ṭhan rih. Cucu UNHCR Venhimnak (Durable Solutions) tiah an
auhmi cu a si:-
1. Semnak Ramah Kirter
2. Zaamnak ramah Idornak Pek
3. Ramthumnak kuat
A cunglei UNHCR nih ai hmaithlakmi rian phunthum hna zeiti’ndah
UNHCR nih Ralzam he rian a ṭuanning
cang a si timi tlawmpal in kan zoh ta rih hna lai. UNHCR timi cu vawleicung
hmun zakip ah a ummi a si caah (ralzam) umnak ram acozah le UNHCR le Local
NGOs etc., in rianṭuanṭi dingin hnatlaknak an ngei. Acozah nih hin ralzam i dornak ram
ah nunhimnak lei kha biatak tein ṭuanvo
a lak hna. Nain ram zeimawzat nih cun ralzam zohkhennak ah min an thut lo caah
ram pakhat acozah ṭuan nakin
ramchung NGOs pawl tu kha ralzam hrang rian ṭuan dingmi rian khinh an si deuh tawn.
Mithar pawl nih ralzam UNHCR ah nunhimnak kan hal tik hna ah kan
theih peng a herhmi cu hihi a si. 1951 UN civuipi tonbiaruahnak ah Ralzam Sinak
le Cohlannak ti’n biachahmi a tlangpi in phun nga an rak ngei. “UN (Art. 1(2)
Kan leh ahcun, “Minung
pakhat cu a chuahkehnak ruangah, a biaknak ruangah, a miphun sinak ruangah, buu
pakhatkhat chungtel sinak ruangah, ramkhel rian khuaruah zumhnak ruangah serhsatnak
le hremnak tuar in ding ṭihnak a ngei tiah
fiang tein a langfiang i, cu ṭihnak ruangah a
chuahsemnak ram or a khuasak tawnnak ram in ramleng ah a phan i, a semnak ram
ah a kir kho ti lo, a kir duh ti lo, himnak a hmu kho ti lomi cu ralzam
(refugee) tlamtling ah cohlan an si, tiah tahfung an ser.” Mizei poah nih
case kan ṭial tikah
a cunglei UNHCR nih ralzam si khawh nakding caah tahfung a sermi pawl hna hi
kan philh lo nakhnga kan i ralrin thiam ngai a herh.
***
Kawlram Tuanbia Tawi
Kawlram
tuanbia kan zoh tikah South-East Asia ram chungah a um mi a si. Kawlram hi
vawlei cung ram lakah ram rum pakhat a si tiah rak ruah le rak theih bal mi ram
pakhat a rak si bal fawn. Western ram pawl zong nih kawlram he vawlei cung
sipuazi rak tuah tti hi an rak duh ngai cio mi ram rum cu a rak si ko. Nain,
kawlram cu hi tin in vawlei cung ram sifah bik ah kan tla than. Kawlram cu (
Thi Baw Min) an tlaih hnu ah Mirang Kuttang ah a rak tla, 1886 tiang hi Britain
colony tangah kan um. 1942-45 karlak hi Japan umnak tangah an rak um . Hi
bantuk in mi ram dang nih an rak um lio ahhin kawlram cu a lam tampi kawl in
luat khawhnak ding caah an i zuam. 1948 kum ah Britain kut in Independent an
rak ngah i, 1958 tiang hi Democracy phung uknak in an i hruai. Cun Kawlram cu (Pyidaungsu
Thamada Myanmar Naingngandaw) ti’n chim a si. 1962 kum ah General Ne Win
nih ralkap uknak phung in Kawlram cu a rak lak dih.
Kawlram cu South-east Asia ram chungah a um a si ve bantuk in
Bangladesh, ThaiLand, India, China, le Laos hna he hin innpa an si. Cun Adaman
Sea le Bay of Bengal tivapi or rili pi nih a kulh mi ram a si. Kawlram chung
milut zat tuak ah 53.26 millions hrawng kan um lai ti zumh a si.
Kawlram ahhin (7) Divisions le (7) States um a si. Kawlram chung
Divisions (7) le khualipi (capital) pawl hna cu:-
1. Irrawady
(Capital-Bassein),
2.Pegu
(Capital-Pegu)
3. Magwe
(Capital-Magwe)
4. Mandalay
(Capital-Mandalay)
5. Sagaing
(Capital-Sagaing)
6. Taninthary
(Capital-Taway)
7. Yangon
(Capital-Rangon).
Kawlram chung States (7) le khualipi (capital) pawl hna cu:-
1. Chin (Capital-Hakha)
2. Kachin (Capital-Myitkyina)
3. Kayin (Capital-Pa-An)
4. Mon (Capital-Moulamein)
5. Rakhine (Capital-Sitwej)
6. Shan (Capital-Taunggyi)
7. Kayah (Capital- Loikaw) hi an si.
Buddhist 87%, Christians 6% (Baptist 5%, Roman Catholic 1%), Muslim
4%, Animist 1%, and a dangdang 2% an um.
Kawlram hi voi (4) phunghram ser a si cang. An ser kum pawl hna cu; 1947 kum a voikhatnak, 1974 a voihnihnak, 1982 a voithumnak, le 2008 a voi 4-nak ah an rak ser. General Aung San le Britian lutlai Attlee nih 27 Janaury 1947 ah mahte i ukkhawh nakding caah ti’n min an rak thut. Cu ni cu Kawlram ramkulh a si an ti. Nain official tein in cun 12, Feburay hi zungkhar ni ah theihmi le pomning cu a si. January ni 4, 1948 kum hi Britain nih Kawlram a donghnak bik can an hman ni cu a si ti zong in chim le rel khawh a si.
Kawlram Hruaitu lutlai pawl hna cu:
Min Tuan Kum Miphun
1. Sao Shwe Thaik 1948-1952 Shan
(1896-1962)
2. Dr. U Ba U (1952-1957) Kawl (1889-1963)
3. Mahn Win Maung (1957-1962) Karen (1957-1962)
4. U Ne Win (1974-1988) Kawl
(1911-2002)
5. U San Yu (1981-1988) Kawl
(1918-1996)
6. U Sein Lwin (1988
Aug.12) Kawl (1924-2004)
7. Dr. Maung Maung (1988-18 Sept.) Kawl (1925-1994)
8. U Thein Sein (2011
- 2015) Kawl (1945)
A cunglei minung pawl hna hi Kawlram President a rak ṭuan bal
cangmi hna cu an si.
***
Chin A Rak I Seemnak Hrampi
Vawleicung tuanbia a ṭialtu
pawl hna nih an ram le miphun kong an ṭialmi
kan zoh tikah miphun pakhat kong le ram pakhat kong ciocio hmanh ah tuanbia an ṭialning le hmuhning hrampi aa khat
lomi tampi hmuh le theih khawh an si. Cucaah tuanbia ṭial timi hi fawi tuk in ṭial
awk a si hrim lo. Hi tluk in a harmi Chinram kong tuanbia a rak kan ṭialpiaktu hna hi upat awktlak taktak
an rak si.
Tuanbia ṭialtu hna nih vawleicung minung vialte kan rak semnak an dohthlat tikah hi ti’n an hmuhning an ṭialmi hna cu an si; 1. Caucasus 2. Africa, le 3. Peking lungkua or tlang in kan hung i seem dih hna tiah an ti. Cu ve bantuk in kannih Chin miphun zong hi Peking lungkua or tlang in a rak semmi kan si ti hi an rak zumhning cu a si ve.
Chimram cu Kawlram le India ram karlak ah a ummi a si ko nain Kawl le India nih an rak uk balmi ram cu a rak si lo. Chin timi biafang hi kan Chinram chungah a ummi holh in kan chim a si ahcun tlawmpalte an umnak ṭengnge holh or awchuah ning hi an i dannak tampi a um lai nain mah le holh or awchuah nih a chim duh bikmi biafang cu Chin timi kha a si dih ko. Hika zawn ahhin tlawmpal hrilhfiah in langhter ka duhmi cu; Chin - timi biafang kha mah le Myone awchuah in kan chim tikah – Chhinlung, Chinnlung, Chie’nlung, Chinlung, Ciinlung, Jinlung, Sinlung, Shinlung, Tsinlung, tbk., in awchuah cio a si. Cucaah Peking tlang or lungkua in Chin miphun cu kan rak seem caah hiti’n holh zong hi aa rak ra ve. Chin timi biafang hi Chinlung timi biafang in a rak rami a si i, a sullam cu lungkua or tlang tinak a si.
Cucaah Chin timi min ciocio hmanh ah hmunrawn Chin le Tlangcung ummi Chin tiah phunhnih in a hung um. Tlangcung i a ummi Chin lak zongah ‘Tedim peng a ummi nih Zo an i ti i, Falam peng, Hakha peng le Matupi peng ah a ummi nih Lai kan i ti ve. Cu ve bantuk in hmunrawn i a ummi nih Asho kan si an ti i, thlanglei Chinram a ummi nih Cho or Chu kan si an ti ve. Cucaah Chin timi biafang hi anmah le awchuah in an chim tikah Chin kha tampi in chim khawh le rel khawh a si ko nain a donghnak biafang cu Chin timi biafang tangah an um dih ṭhan.
Asi ahcun a hramthok tuanbia ṭialtu pawl nih vawleicung minung kan rak seemnak kong an ṭialmi ahkhan Chin cu Peking in aa rak semmi kan si ti kha a fiang ngaingai. Cucaah Peking tlang or lungkua aa rak seemnak hram hi (Mongoloid) miphun an si an ti hna i, nichuahlei minung vialte cu Mongoloid miphun an si dih tiah an rak ti hna. Cucaah nichuahlei miphun vialte cu “Mongoloid” miphun an si dih caah Kawlram zong an i tel i, atu CHIN timi zong hi aa tel ve. Cu ruangah CHIN miphun cu Tibeto-Burma chungah aa telmi an si ve ṭhiamṭhiam.
Chin miphun kong tuanbia ṭialtu
dingah hlathlainak a tuahmi hna Mirang bawi Mr. Carey le Mr. Tuck nih an hmuhmi
record an tuahning ahcun Capt. Yoles nih atu Kuki, Naga, Khyene (Chin) le
Lushai miphun hna hi Indo-Chinna miphun an si tiah AD-1855 ah an rak ṭial. Hi lio ahhin CHIN timi awchuah
kha an rak thiam tuk lo lio caan a si ruangah “Chin timi can-ai ah khan Khyene
an rak ti i, cu nih a sawhmi le chim a duh bikmi cu CHIN,” kha a si.
Tuanbia lei kan kir ṭhan tikah Siangpahrang Khyazottha (1084-1113) nih zungzal a hmun dingmi lung a rak phun or bunhnak ah fiang tein a ṭialmi cu CHIN timi kha (Kyan) timi cafang in a rak ṭial, cucu sullam le a umzia cu (Chin) timi biafang hi a luancia 11st kum zabu (century) hlan in a rak um diam cangmi min le biafang a si ti kha fiang ngai in theihhngalh khawh colh a si.
A ruang cu mahle umnak peng le Myone pawl an holh an i dang cio caah CHIN timi biafang kha awchuah tampi in chim le rel cio a si. Tck., CHIN-Kyene, Kyeny, Khang, Khyang, Khyan, Kiayn, Chiang, Chin’en, Chien ti’n mahle awchuah in chim cio a si.
Chin timi biafang hi duhsah tein hnu kan dawi ṭhan ahcun Chim rel ding le ṭial ding a tam lengluang ko lai, a ruang cu CHIN timi min tangah ṭengnge tete tampi an um hna i, cu hna pawl nih anmah le awchuah cio in an vun chim tikah CHIN kha awchuah dang in an chim hna, sihmansehlaw an dihlak in CHIN timi biafang le awchuah kha an i hrawm dih ko hna.
Vawleicung minthang le cathiam (Scholar) tampi pawl zong nih Chinram kong ca an hun ṭial tikah “Chin as Kiayan” ti phun in an ṭial peng hna, zeica’htiah ti ahcun CHIN timi biafang kha CHIN ṭengnge pawl hna nih an awchuah kha tawmpalte fianter pah a duh lengmang caah a si.
Cucaah CHIN timi biafang hi (1891) Major W. G Hughes nih a rak hman hmasa hnu le, A.G.E Newland nih “The Images of War (1894) cauk a rak ṭial hnu in, The Chin Hill Regulation (1896)” nih official tein pompi le theihhngalhpiak a rak si.
Laimi cu Tuluk ram Tibet in a rami Tibeto-Burman timi kan si i Tibeto-Burman chungah Assam-Burman timi phu ah aa telmi kan si. Cu Assam-Burman phu ah cun miphun 6, (Chin , Thet, Burman , Kachin, Naga le Lolo ) kan um i, hi miphun 6 hna lakah Laimi hi Kawlram ah a rak lut hmasa bik kan rak si. Tibet in Kawlram ah kan rak luh tikah Hukong thlangkar hrawng kan rak phak hi AD 400 hrawng a si tiah theih a si. Cun Kawlram nitlak-chaklei kap in kan rak lut i, Chindwin tiva kam hrawng, Monywa khua chaklei, Cun Chindwin le Irrawaddy tiva karlak ummi Shew Bo khua hrawnghrang ah kan rak um. Atu Sagaing khua hmun khi “Chin Suh” an rak ti i, a sullam cu Laimi an i pumhnak hmun tinak a si. 1971 kum ah thilhlun kawlmi pawl nih Monywa khuachak ah Zenthawl kuai le Belkuai an hmuh tikah cucu Laimi lawng nih hmanmi a sizia kha an fianter. Cu thilri hna cu Carbon 13 in an zoh tikah AD 800 lio thil a si kha an hmuhchuah. Cucu Laimi kan rak umnak a fehtertu thil a rak si.
***
Chin Hill Regulation 1896
Chinram cu 1889 kum thawk in Mirang nih uk an rak timh tikah cun hlan kan pupa hna nih Mirang ukpen an rak duh lo caah Mirang cu fakpi in an rak doh hna. Nain an hmanmi hriamnam thazaang aa rak i thlau tuk ruangah Mirang pawl nih an rak tei hna i, Chin miphun ramuk bawi pawl zong Mirang pawl nih an tlaih hna i Shan ram Lashio thonginn ah a rak kuat dih hna.
Chinram uktu bawi pawl nih Mirang kai hlan ah rak i uk tawnning phungte le an bawi sining te khan an ram, an khua kha Mirang kuttang in uk ṭhan dingah khan Mirang ral a daih hnuah hnatlaknak an rak tuah. Cu an rak tuahmi hnatlaknak le biakamnak an rak ngeihning he pehtlai in i uk ning phunghram cu Chin Hill Regulation 1896 tiah Mirang cozah nih an rak ser.
Zei ruangah dah Chin Land Act in biakhiahnak or hnatlanak ngei loin Chin Hill Regulation 1896 ti’n an pass hnga? A ruang bik cu atu Chinram le India ramri khi ṭha tein kan zoh a si ahcun tivapi le tivate pawl nih a ṭhen hna ruangah hin “Chin Land Act” in a rak pass ngamlonak zong a si. Atu Chin-Kuki le Naga-Chin hi India ram chunglei deuh ah a ummi hna pawl le atu Chinram chungah a ummi Chin miphun pawl petlaihnak a har deuh sual lai an ti ca zong a si men lai.
Cu ticun Chin miphun ram tiah Mirang nih Chin Hills Regulation 1896 phunghram in Mirang pawl nih ningcang tein rak uk a si. Chin Hills Regulation 1896 cu Mirang cozah nih an sermi phunghram (upadi) a si ruangah cu lio chan ramkip zulhmi International Law nih a cohlanmi le a pompimi phunghram a rak si.
Chinram hi cu upadi chungah district 6 ah an rak `hen. 1). Lushai Hills District, 2). Chin Hills District, 3). Chittagong Hills District, 4). Naga Hills District, 5). Singkaling Khamti Naga Hills Distrct 6). Northern Arakan Hills district tiah an ṭhen. A tir ahcun Northern Arakan Hills District le Chittagong Hill Tract District hi anmah uknak Regulations an rak ngei veve cang. Lushai Hills le Naga Hills cu Assam Governor nih Chin Hills Regulation 1896 in India rammi phundang he cawhpawlh loin uk hna ding. A ruang cu Ramkip nih pompimi upadi a si ruangah Chin Hills Regulation 1896 chung District paruk ramri zong cu ramkip cozah hna nih Chinland/ Chin Country rampi ti’n a rak pompimi hna a rak si ve.
August 13, 1896 thawk in Chinram an laknak hmunram paoh ah khan Chin Hills Regulation 1896 cu hman an vun thawk cawlh dih. Naga Hill Districts pahnih ahhin Chin Hills Regulation 1896 cu 1919 thawk in an hman i, Singkaling Khamti Naga Hills District ahcun atu tiang hin (civil suit) ṭhit-umnak le roconak kong kha atu tiang hman khawh awktlak in a um rih hna tiah kan ti khawh. Zeica’htiah Singkaling Khamti Naga Hills ah hi Chin Hills Regulation 1896 hman si ti hlah seh ti ca chuahmi a rak um bal lo.
Mizoram le Nagaland ahhin inner line permit ti hi Chin Hills Regulation in a chuakmi a si i, a hnupi tiang an hman ko timi kha theih a si. Atu Chin state ahhin cun District si ti loin Special Division ti’n a min 1948 in an rak thlen caah hin Chin Hills Regulation 1896 kha District in Special Division ti’n Chin Special Division Act 1948 ah remhnak an tuah i atu zong (civil suit) roco kong le ṭhit-um kongah hman khawhmi a um. Cu Chin Hills Regulation 1896 ah cun Chin timi ah hin Lushai, Kukis, Nagas, le Chintlang i khuasami hna hi Chins mi hna le Chin holh le Chin nunphung a hmangmi vialte aa tel dih tiah an ṭial. Cu ruangah cun Chittagong Hills Tract le kadang a ummi Kuki, Lushai le Northen Arakan Hills tract le anmah leti’n aa pehtlaimi vialte cu Chin an rak si dih ti a si.
***
Malaysia Cozah Le UNHCR Dirhhmun
Malaysia cozah le UNHCR pehtlaihnak hi a feh lo ngai ngai, aruang cu Malaysia a cozah nih hin ralzam zohkhenhnak he pehpar in an tuahmi 1951 UN convention lio ahkhan min a rak thut duh ve lo caah Malaysia cozah nih an ram ah ralzam a cohlanmi cu lawlawse or caantawite chungca lawngah a si. A ruang cu UNHCR nih ralzam a simi poah kha a ram thumnak leiah kal khawhnak lam kawl in a bawmh hna ruangah an ram ah caan saupi um dingah a ruah hna lo caah khan a si. A bik in UNHCR nih ralzam zohkhenhnak le kilvennak caah ahhin Local NGOs he hin biatak ngai in rianṭuanṭi a si, an ṭuan bikmi pawl hna cu Ralzam thong tlami pawl humhimnak le ralzam umnak Camp ah hremtuar a tongmi pawl vialte kong lawnglawng ah rian a ṭuanṭimi an si deuh.
A dang ralzam zohkhenhnak lei kong he pehpar in cun cu ti ngaingai in pehtlaihnak le rianṭuanṭinak an ngei hrim lo. Hi pawl ruangah hin Malaysia ahhin Human Exploited hi a tam khun ti lawng si loin Palik nih ralzam cung lila ah eihmuarnak tampi zong a tuah khawhnak a si. Human Smuggling le Human Trafficking pawl tiang zong hi a chuahnak a si.
Malaysia Ram Chin Ralzam UNHCR Luh Thawknak: Ram innpa kipah rak zam a si cio tikah kum 1990s hrawng in khan Malaysia ram ah Chinmi zong luh hram an i thawk ve. Kum 2000 ah minung 5,000 hrawng an phan. Tlaihkhih a tam, dohtlennak ruangah hrem a tuarmi an um. Malaysia UNHCR nih ralzam ah a pommi Kawlram mi hi kum 1996 ah 7, 1997 ah 22,000 ah 79 an rak um cang. Ramthumnak zong a rak kuat pah len cang hna. Sihmanhsehlaw, Chinmi nih UNHCR sok kan rak hngal (rua) lo. Cucaah kum 2000 in CHRO le CNF hruaitu nih lam an rak kawl. July 2000 ah Malaysia UNHCR cu Dr. Sui Khar nih a ton hmasa. 2001 ah Dr. Sui Khar le Pu Cung Bik Ling nih UNHCR hmunpi an ton rih. UNHCR biaronh bang January 2001 ah Pu Cung Bik Ling nih Malay Chinmi dirhmun le UNHCR soknak lam a pem kho le khawh lo a rak dothlat. Lam pem kho ding a langh caah CHRO nih Canada nubu bomhnak in Pu Bawi Lian Mang cu Malaysia ah an rak thlah. 13 February 2001 ah Malaysia UNHCR kutka cu a kingh. UNHCR nih Chin ralzam cu innka hunpiak colh a si.16 February 2001 ah Chin ralzam nih UNHCR zung an fuh thok. Cu ni 16 February 2001 ah Chin Refugee Committee zong dirh colh a si ve. Nikhatnak ah Chin ralzam 40 leng nih UNHCR fuh a si.19 February 2001 ah Pu Victor Khen Sang cu Mirang holh thiam a si caah UNHCR nih interview an tuah hmasa bik. Holhlettu rian an khinh colh. Malaysia Chin ralzam caah sulsutu a si. Tulio Canada um Pi Sui Tlem nih refugee card a hmuh hmasa bik. Chinmi tampi cu refugee sok an rak ṭih. Inn ah luhhnawh in a hnek in hnek chom a rak si. Kum 2001 chungah Chinmi 400 hrawng nih ralzam an hun sok. Minung 20 hrawng pom an rak si. July 2001 ah Pu Hee Mang (Mindate) cu ramthumnak Netherland ah kuat hmasa bik a si. February 2001 ah Tum Hawng le Ciahmung cu US ah kuat an si ve. Pu Victor Khen Sang (Canada) ah a pem hlante March 2004 ah Pu Zo Tum Hmung cu Malay UNHCR ah Chin International Legal Interpreter holhlettu ah an hun khanh. Chin ralzam zong duhsah in ramthum kan lan ziahmah. Nihin ni tiang Chin mipem kan dongh kho lo kumkhat hnu kumkhat kan karh chin lengmang rih ko.
Malaysia UNHCR Nih Ralzam A Zohkhenh Ning: UNHCR ai-awh a simi Richard Towel nih a chimmi cu naihhrawng UNHCR le Malaysia cozah kan i pehtlaihnak ah rian kan ṭuanṭi bikmi cu tleihkhih i hremtuar a ingmi pawl (arrest and detention issue) kong lawng hi a si caah hmailei ahcun Malaysia cozah he neih nem deuh in ralzam zohkhennak kongah hin rianṭuanṭi kan duh/herh ko tiah a chim. Ralzam nih harnak an tonmi a hme ti lo caah acozah lei hrim nih ṭha tein Malaysia cozah sinah (min khunh khawhnak) ding tiangin ralzam hi an bawm ve hna awk a si ti’n a forhfial hna.
Malaysia ralzam dirhhmun fiang lak in hmuh khawh a simi cu Malay
cozah le UNHCR pehtlaihnak karlak ahhin a fek lo, a dirhhmun a ṭhalo ti hi a
fiang ngaingai. Atu lio Malaysia ralzam
numbers ( 152,570) hi registration a tuah ciami an si hna. Hi chungah Kawl
(Burma) 94%, a dang a tangmi pawl hi Middle-East ram le Rohinya lei deuh in a
rak rami an si. Chin ralzam dihlak hi (50,000) hrawng Malaysia ram ah um a si
lai ti zumh a si nain, ralzam card a ngei rih lomi hna hi (10,000-15,000)
karlak an si lai tiah zumh a si.
Ram Thumnak Lei Kuatmi An Tlawm Deuh Cang: Kumkhat hnu kumkhat Malaysia he India he a ram thumnak lei ralzam lanh khawhnak ding inn-ka hi a pit chin lengmang cang. Nikum 2013-14) chungah (15,000) minung cases cu ram thumnak ah kuat piak an si, cu chungah cun Chin ralzam hi minung (3,000) an i tel ve men lai tiah zumh a si. Kum dangah ralzam cases 15,000 hrawng ram thum kal khawhnak ding caah an kuatmi kha tu kum 2015 thok in cun minung 7,000 lawng kuatpiak si cang tiah Departure lei rian ngeitu nih an chim. A ruang cu ralzam a latu hna ram an tlawm deuh pinah atu lio buainak Middle-East lei deuh tu hi an zawn an ruah deuh hna ca zong a si kho men. Hi pawl ruangah Malaysia cozah le UNHCR nih “Local Integration” hi Chin ralzam caah biatak tein tuah a hau lai ti’n an ruah.
UNHCR nih hin ralzam a zohkhenhnak ahhin Local NGOs le INGOs tampi bawmh in rianṭuanṭinak a ngeih. Ralzam damlo an ton tikah alak in sizung i piah khawhnak CLINICs le NGOs pawl he zong rianṭuanṭinak a ngeih ve. Cu lawng cu a zat lo caah Ralzam chung in ralzam zohkhenhnak Bu dirh a si i, cu hna lakah ralzam nih an ngeihmi buu le community a lian pawl hna cu; CRC, ACR, FRO etc., an si. Hi hna pawl le Pengtlang kip i dirhmi community tete pawl zong biatak ngai in ralzam zohkhenhnak caah rian an ṭuanṭi cio ve hna.
Rian ṭuannak Kong: A bik in Kawlram ralzam lakah Chin ralzam nih Malaysia ram kan lut cu phunning loin a lutmi tam deuh um a si tikah rian ṭuannak lei ah harsatnak tampi ton khawh a si. An ram chungah duh tawk in mahle duhmi hmunhma ah rian lut le ṭuan khawh a si lo, a ruang cu phungning tein rian ṭuan khawhnak nawl (work permit) an ngeihmi a um lo caah le phungning loin Malaysia ram lut cio a si tikah rian ngeitu nih an cohlang duh ti hna lo. Hi pawl vialte ruangah a cheukhat ralzam cu pawcawnnak lei ah harnak ton a si tikah i timh lem lomi Black Business tuah an tam. Hi ruangah Malaysia a cozah zong nih an ram nunhimnak lei ah ṭih nung a chuahpitu an si ti’n a mawchiat pah ve hna.
Hi bantuk formal tein rian ṭuan khawh a si lo caah informal sector lawngah ralzam nih rian alut or ṭuan khawh. Cu ruangah hawi nakin thlahlawh zong a niam deuh in pek an si. Cun Chin ralzam cu Khrifa kan si caah Zarhpi ni cu Pathian biakinn thiang ah kal i pumh thlacamnak a ngei zungzalmi kan si. Nain ralzam caah biaknak zong a um ti lo, Zarhpi ni biakinn ah kal i va pumhnak program ah an i tel zong hmuh khawh an si ti lo. Cu tluk harsat le retheih in rian ṭuan zongah pawcawmnak caah eikhim hmuh awk a har ngai ko.
Malaysia Ralzam Nih Umtu ~hutdirh I Ralrin Deuh A Hau Cang: Mi ram dang ah nunhar in ṭhut dir le phungning loin ralzam dirhhmun um a si lioah mi tampi nih mahle sining i philh riangmang in mahle duhning poah in um a si tikah Malay cozah nih a zoh sawhsawh peng khawh ti lo caah mi tampi nih tlaihkhih le harnak ton a si. Chin ralzam cu zei tluk in rian ṭuan a fel/ rian ṭha ah a lut ti zongah mah pawcawmnak fangfang telawng hmuh a si. Cu lakah zalam tlang ah ralzam a sinak philh in zu dawr le beer dawr ah mahle nuamhhnaihnak men ah caan hmangmi tampi ralzam lakah um a si.
Community upa le pengtlang hruaitu pawl nih ṭha tein kilven dingah anmah sining
tein an i zuam i, cawnpiak len hna zongah zei theihter loin mah duh salam in a
ummi tampi hmuh khawh rih an si. Kan sining kan philh, kan chungkhar kan philh,
kan hawi nu/pa caah khua kan ruahlo hlei ah miram dangah kan um ti zong kan i
theithiam tawn lo caan tampi a um.
Kum dang ah cun Palik nih an tlaihkhih hna i thonginn ah an chiahmi pawl hna cu UNHCR ah phone an chawnhpiak hna i an umnak thonginn ah UNHCR nih Registered an tuahter hna hnu ah Ralzam Card zong an pek chih tawn hna. Nain tu kum thok in UNHCR nih cu pawl vialte cu ka tawlrel kho colh ti lai lo a ti caah buainak ruangah thong thlami siseh, mahle mah i velhnak ruangah, thil pakhatkhat ruangah thonginn um sual zongah UNHCR nih rianhma a lak ti lai lo caah hin a hlei in kan umtu `hut dirnak ah i ralrin a hau khunnak a si.
***
Refugee Le India Pehtlaih Ning
India ram hi vawlei cung Democracy ram ngan bik chungah a telmi pakhat a si. Cu pinah Minung covo le ramkip lungtlinnak canam (International treaties) hna a upatmi rampi ka si tiah amah tein a ruatmi ram pakhat zong a si. India ram hi ralzam kong ahhin, Prime Minister Jawahlarlah Nehru nih hin Refugee Issue kong kha biatak tein khua a ruah caah kum 1953 ah Parliament ah a rak chim hnu, India cozah nih zawnruahnak ruangah i dor khawhnak minung covo “Right of sylum on humanitarian ground” cu hnatlaknak an rak ngei.
India ralzam umning cu March 1959, ah Tibet ram ramkhel le biaknak lei he bochan bikmi ram hruaitu “Dalai Lama” cu India ram ah a rak lut. Cu hnu ah China annexation ruangah (Tibet) ralzam minung 1,00,000 an rak lut chap rih “India cozah nih hin Dharmashala le Bangalore ah um hmun a pek hna pinah “Indian Registrtion Certificate” India ram chungum khawh nakding “Residential Permit” bantuk zong an tuahpiak chih hna. Cun Sri Lanka (Tamil) ralzam pawl bel hi kum 1989 ah an rak lut ve.
Ralzam pawl hi Middle East le Africa ram in cun Bangaladesh (Chakma), cun hmun dangdang in rak luh cio a si. India ralzam ummi chungah hin (Chakma) ralzam nih hin National Human Right Commision of India (NHRCI) vs State of Arunnachal Pradesh, (AIR 1996 SC 1234) Indian Supreme Court” nih a langhtermi “Mizei, zei bantuk minung paoh, Indian mi he ramdangmi “Khual” he nun himnak le zalennak cu i tlukruang tein kan huhphenh le runven ding a si timi” duhsaknak an don a tambik. A ruang cu 1988 ah an dihlak in an kir/tlung `han dih caah a si. Atu lio India UNHCR record ning ahcun India, New Delhi UNHCR ah Register a tuahmi hi minung 20,000 hrawng kan um tiah 2014 UNHCR record ning in theih a si.
India UNHCR he register a tuahmi ram pawl cheukhat hna cu; Iran, Somalia, Afghannistan, Myanmar, Eritiria, Congo, Syria, Palestine, Iraq, Rohingya, Sudan, le Sierra leone pawl hi an si. Hi chungah ralzam milu tam bik pawl ram cu; Afghanistan, Myanmar le Somilia ram pawl hna an si.
***
Phunglam (Upadi) Tlangpi
(Legal Frame Work)
Ralzam le nun himnak zohkhenh ning kongah International Convention 1951 le 1967 protocal ah an tuahmi ahhin India nih ralzam nun himnak le zohkhenhnak ah ṭuanvo lak ding in hnatlaknak min a thut duh ve lo caah ralzam zohkhenhnak kongah zeihmanh ṭuanvo a ngeih khawhlonak hi a si. Cu ruangah India phunghrampi ah le Domestic Legislation zong ahhin Refugee Law an telhlonak a ruang bik a si.
A ruang bik cu 1951 kum ah serchommi Refugee phung cu Asia ram hna dirhmun le ruahnak tel loin nitlak lei (Western) ram hna hmuhning le duhning lawng in sermi phung deuh lawng a si tiah a ruah caah a si. Cun, amah ram dirhmun a zoh tikah a ram mizapi hmanh ṭha tein a zoh kho lomi dirhmun a si rih ruangah siseh, a innpa ram hna an dirhmun a zoh ṭhan tikah an ram uknak kongah a buaibai ngaimi ram lawngte an si tikah UN Refugee phung ka pom ahcun India ram ah ralzaam tampi an lut lai i, ka zohkhenh kho cawk hna lai lo ti hi fiang ngai in a theihcia caah a rak duhlonak bik zong a si fawn.
Asinain, phungning in rian a ngeih lo hmanh ah ( International Treaties) pakhat le pakhat rianṭuanṭinak dingah ka lungtlinpi hna tiah langhternak canam a tuahmi le, amah India hrimhrim zong hi United Nation and World convention on human right le Excutive committee of the high commission’s Programme 1995 ah le 1967 UN Declarition of territorial Asylum ah le, 1976 kum i, international Convention on Economic, Social and Culture Right ( Article .13) ah le, 1989 kum UN convention on the right of the child (Article. 14) ah le, 1974 UN Convention on the elimination of all forms of Discrimination against women (Article 15) ah le, Refugee non-Refoulment kong i Bangladesh Principle, Convention 1966, pawl vialte ahhin excutive member a rak si ve ruangah ( International Treaties ahhin caantling rianṭuan khawhnak a rak ngeih/ngah venak a si. Khatlei in kan chim ahcun India cu democracy ram a si ve bantuk in minung covo (Human Right) le vawleipi daihnak (World Peace) a upatmi ram a si caah a ram ah ralzaam cu theihthiamnak in dornak nawl a peknak hi a si. Cu ruangah ralzaam cu India cozah nih ‘ha tein UN convention ah min a thutlo ruang ah Refugee he aa pehtlaimi phung (Law) le Zulhphung (Policy) a ngeihlonak zong a si.
Cu ruangah Refugee cu “The Foreigner’s Act, 1946 le Foreigner order tangah a tarlanghmi ramdang mi India ramchung rak luhnak, umnak le chuahnak phung tangah a chiah hi a si. Constitution of India Ariticle 22, para. 3 and entry 17, list 1, sheldule 7 le Registration Act or Registration of Foreigner Rule, 1939, the passport Act, 1920) ahhin ramdang mi thla (6)nak tam ummi paoh hi phung (law) tangah an um lai tiah a rak tinak zong a si . Hi pawl ruangah Refugee zong nih (tourist) pawl bantuk tein FRRO zong tuah kan herh venak a si. Cu lawnghmanh a si lo, Resettlment Programme zongah Minister of Home affair le Red Cross le Exit Permit lak zong kan rak herh venak a si rih. Registration of Foreigner’s Act 1939 ah a chiah bantuk in minung pakhat nih FRRO a thihter a si maw? Phungning loin a hman sual a si ahcun kum khat thong thlak hlei ah Rs. 10,00/- liamter khawh a si. Cun India cozah zong nih a duh caan paoh ah (Foreigner Alien) pawl hi tlunter le a kirter `han khawh hna hi a si. (F. A Article. 10).
***
Phunghram Tlangpi (Constitution Frame Work)
Nuhring Covo kan ti lengmangmi zong hi Ralzam covo zong a si ve ti hi kan pom i, kan philh lo awk ah a ṭha. Hi nuhrin covo lei thazaang pek ruangah nihin India nih cun Ralzam humhimnak caah covo hrampi a ser/tuahpiak. Cu hna pawl cu a tanglei bantuk hin a si.
1. I tlukruannak covo (Right to equality (Article
14)
2. Nunnak le Pumpak
zalonnak covo (Right to life and personal liberity (Article 21)
3. Tlaihkhihnak in
venhim/khamhnak lei covo (Right to protection under arbitrary arrest (Article
22)
4. Sualphawtnak in
venhimnak lei covo (Right to protect in respect of conviction of offences
(Article 20)
5. Biaknak ah zalonnak le
covo hrampi fehternak caah biaceihnak sang bik ah chimrel khawhnak covo
(Freedom of religion Act 25, le Right to approach supreme court for enforcement
of fundamental right (Article 31) hna an si.
Hi pin lengah hin si-ai thlopbulnak le hnipuan fenh-aih lei “Medical Assistant le Shelter” tiang a phanh khawhnak nawl a pek. Zei bantuk ramkulh (Gorvement of the state) hmanh nih Refugee dawi chuah a duh ahcun a dawi chuah hlan ah Court ah a phanhpi ta lai, cun Court nih ṭha tein dawinak nawl a pek hnu lawng ah ralzam cu amah le umnak ramkulh chungin dawi le chuah khawh a si lai.
Biaceihnak zung (Court) nih hnatlakpinak tel loin a ṭhawldawi a si ahcun, cu bantuk thil a
tuahtu hna cu (refoulement) ah ruahpiak ding a si. Rianṭuannak lei ah kan zoh ahcun Kawlram cu Passport ken kan si lo
caah India ram cu phungning loin (Ilegal) in kan lut, cu ruangah legal
phungning tein rian kan lut kho lo. A ruang cu rainṭuan khawhnak nawlvo (Work Permit) kan ngeih lo caah a si. Nain,
minung nunnak ah rianṭuan lo
ahcun pawcawmnak ding lam a um ti lo, cucaah nun khawh nakding fangfang in
(Informal Sector) tu ah rianṭuan khawh nakding pek a si.
Cu ruangah hi bantuk Informal Sector i, rian a ṭuanmi hna cu an nihlawh (salary) kongah buainak an ton tikah “Labour Court ah FIR (First Information Register) an tuah zongah zeihmanh umzia a ngeih tawnlonak cu a si.
***
UNHCR le Chin Refugee Dirhmun
Kan ram tuannbia kan zoh ṭhan
tikah Mirang uknak in luatnak kan hmuh 1948 hrawg ah cun Asia ramchung hmanh ah
ram rumbik pawl le dirhmun ṭha
bik in a rak um ve mi cazin chungah aa rak i tel vemi ram pakhat kan rak si.
Kan ram ah vawlei tang thil chuak tampi kan ngei hna. Sui, ngun, lungvar le
zinaan, Cun Asia ram ah facang tampi a chuahnak ram pakhat a si ve tiah rak
theih ngaimi ram min ngei pakhat dirhmun ah amah le sining tein a rak dir khomi
a si. Asinain hi tluk in kan ram zohcho a ton lio le a min a ṭhami ram pakhat a
si lioah chunmang bang in 1962 ah Ne Win nih Arbawm chungah Ar innkaa an hrenkhanh
hna bantuk in kan ram ṭhanchonak
siseh, zalonnak le Nuhrin covo vialte cu innkaa an kan hrenkhanh dih ko. Cu
lawng cu a si lo 1988 kum ah zalonnak (freedom) le covo (rights) pawl vialte cu
ralkap cozah nih zualhma tuk in an rak lak chinchin tikah Kawlram chungum
mizapi vialte le tlangcung um miphun vialte cu kan sian lo bu le kan duh lo bu
tein kan innchungkhar kan nule pa kan unau Nupi /pasal chuahtak in vawlei hmun
zakip ah dornak le nunhim nak cu kawl in kan i chawhvahnak hi a hung si.
***
Chinram Kan Zamtak
Mipem ti cu Chinmi nih kan i fahsak ngaingai. Kum 1988 buai hnu-ah
ralkap a tomtom in Chinram ah an hung kai. Lukmalak ah sakhan (50) leng an hun
sak i, Battalion 14 lengkai nih umhmun an khuar. Ralkap 30,000 lengkai nih an
kan congh, Chin milu 12 ah Ralkap pakhat khan nih an kan umhnawh Pi Suu Kyi nih
‘Burma is Prison’ a ti bang ram pumpi cu thonginn bantuk ah ai cang. Ram mizapi
cu kan ram ah thongtla kan si tiah a rak ti. Hi dirhmun roro ah Chinmi an kan
hrem a fak khun, miphun ah an kan thleidan, chuahkehnak in an kan serhsat,
Khrihfa ram kan si caah an kan huat khun. Ralhruang sakter, chuk le cho kuli
phorhter, hranhram rianṭuanter,
duhpaoh in chuih le bengh, tlaih le khih, thah le nawn, tlaihrem tiangin tuar
peng a si. Cucaah January 2011 ah Noble laksawng a rak dawngmi Physicians for
Human Rights (USA) nih, “Chinmi 92% nih hremnak fak an ing, ci-hmih an timh
hna, a tlawm bik hremnak an tuarmi phunriat hi vawleipi biaceih zungah tazacuai
tlak a tling,” tiah cahmai (64) chah ripawt an chuah phah. Zalonnak an khap, ṭhanchonak an phih. Cozah zungṭhu ei khim an pe hna lo, lothlo nih
duhning in lo an thlo kho lo, lo chung chuak a zor, tlacop kuli lek awk le
duhduh mama in a um kho ti fawn lo, acozah chiat hrat cu kan ram nih kan paw a
kan khimh kho ti lo. Kan ram cia-ah rawlṭam
tihal in thihnak chacun mitchinh kamseh in ralkap uknak celhlo ah a run pipi in
ramdang ah kan hung zam thluahmah. Nutling patling paoh i thawh cio a si ko
cang.
January 2009 ah Human Rights Watch nih “Kawlram ah Chinmi an
himlo, India zongah venhim an si lo,” timi ripawt an rak chuah rih. Hi minthang
cachuahtu phu hna nih Chinmi kan temtuar a fahzia vawleipi hmaika ah fianghlnag
tein hmanthlak hmuh khin an vung langhter. Chinmi kan intuarnak theihpiak in
UNHCR nih a kan hlawm. Ram thumnak ram lei nih hehchet tiah an kan zuanhnawh,
an ram ah an kan i `hialkam ziahmah i tuchun ni tiang dongcat lo tein dornak an
kan pek kan ti khawh.
***
Chin Ralzam le UNHCR Luh Thawknak
1988 Chin Ralzam: Kum 1988 democracy cawlcanghnak ah Chin Sianghleiruun tampi an i tel. Ralkap nih meithal in a kah hna lengah Sept. 1988 ah SLORC min in uknak an lak ṭhan tikah tlaih in a dawi rih hna caah sianghleirunn tampi cu Manipur ramri Moreh in lut na, Mizoram ramri, Farkawn in a lut na, Saiha in a lut na, a kapkip in India ah a runpi in an rak zam. Rajiv Gandhi Prime Minister a ṭuan lio a si lengah Kawlram India Embassy ah kan phun hawi Pu L. Kei Vom zong zungṭhu bawi a tlaih lio a si caah Democracy cawlcangtu pawl cu India nih lang-hngan in a rak dirkamh colh hna.
Ralzam 200 hrawng cu 13 October 1988 ah Champhai Camp ah, 20 hrawng cu December 1988 ah Saiha camp le 50 hrawng cu Manipur ramkulh Moreh ah Refugee Camp cu honpiak in India Cozah nih a rak hlawm hna. Hihi chanthar Chin ralzam aa thawknak a hram cu a si.
India UNHCR Luhnak: Kawl Ralkap cu India ramri Moreh camp ah an lut an chuak. Camp um ralzam cu, “Kir uh, nan kir lo ahcun nan chungkhar nih an tuar lai,” tiah an rak hrocer lengmang hna caah camp cu Chandal rikulh, Leikhun Camp ah an ṭhial. Ralzam 47 an um. Eidin an tlacham, harnak nganpi an tong, thongtla ko an rak hluan.
Cucaah camp lengah chuak in chungkhar he pehtlaihnak an hun domh, sii-ai le eidin an zalh lioah vanchiat ah Manipur palik nih an tlaih hna. Foreigners Act in tazacuai an rak i huah phah. Cucu India Sih-ni (Lawyers) pawl nih an theih caah an va kal hnawh hna. Thonginn in an chuah hna lengah Delhi ah an vun hruai hna i, UNHCR ah ralzam an sokpi hna. Cu chungah tulio Australia um Tahan mi Pi Zothansangpuii cu Delhi UNHCR nih 21 October 1989 ah ralzam ah pom hmasa bik Chin miphun BU-01 a si. BU-2 hi Nay Myo Aung (Norway) le BU-3 cu Aung Thant Myint (Canada) an si.
Delhi UNHCR nih ramdang a kuat hmasa bik Chinmi ah Pu Chia Rum le
Pi Easter (USA) an si lai tiah zumh a si. Hi hnuah ramri um 1988 Sianghleiruun
pakhat hnih zong Delhi lei an hun fuh ve hna. Kum 1990 thimnak cawlcangtu zong
tlaih in a dawi rih hna lengah teitu Party zong a hrawh chap rih ruangah ralzam
an hung karh chin thluahmah.
Kum 1993 ah Chin National Front (CNF) chungin a chuakmi zongnih Delhi UNHCR cu hun fuh thluahmah a ve hna. Rajiv Gandhi an thah hnuah India Foreign Policy duhsah in ai hun i thleng. Kum 1992 thokin Ralkap Cozah he chawlehthalnak phunphun min an thut, biatak tein hawikom ah an i ser ṭhan. Ralkap Cozah nih ‘Refugee camp hmunpi hmangin an ka doh’ tiah India sinah ripawt a tuah.
Cucaah, 1 June 1995 ah Mizoram Cozah nih refugee camp phihnak order No. 37 a chuah i, camp cu an rak kharpiak hna. Cu ti thil a hun sican tikah cun Chin ralzam tampi cu harnak nganpi an rak tong colh. Cucaah UNHCR panh in Delhi lei ah an hung kai ve hna i, ralzam kan karhchin lengmang ṭhan. Camp ah pekmi Refugee Card piah ahcun biahal huaha loin UNHCR nih ralzam ah a rak pom. 1988 Sianghleirun deuh an si.
Chinmi zaaraan nih ralzam sok a ngah le ngahlo an rak hngal lo. Aizawl um Chinmi nih phaisa an i kholh. Rev. Sang Awi cu ralzam sok a ngah le ngahlo Delhi ah kum 1995 ah an rak thlah. Sok a ngah ti a si caah Laimi dawng hnih thum Delhi an rak phan colh ve. Caan zeimaw hnuah UNHCR nih ralzam ah a rak pom taktak ve hna.
Cu hnu thok in cun mizapi nih Delhi UNHCR cu hun fuh cio a si. 14 January 1996 ah Chin Refugee Committee an dirh. Kum 1992 ah Chinmi 10 hrawng, 1997 ah 350 hrawng, 2002 ah 15,00 hrawng, 2011 ahcun 6,000 hrawng tiah Delhi kan hung phan cang hna. Atu lio Delhi Kawlram Ralzam milurel zat hi 4,200 kan si men lai tiah zumh a si.
***
India Ram, New Delhi UNHCR le NGOs Rian
India UNHCR cu United Nation Development Progamee support-nak tangah rianṭuanmi a si ko nain phung/Upadi ning tein aiawhtu ding ahcun ruah le cohlan a si lo. India UNHCR zung lian bik cu India ram khualipi New Delhi ah a um. Cu zung cu ralzam pakhat nih amah le ram chuahtak in nunhim kawl in dornak hal khawhnak ding ca hrangah a si. UNHCR nih an ngeihmi phunglam ning in cun “Ralzam” tiah cohlan le pom dingmi hna cu “Refugee Defination” Ralzam sullam hrilhfiah ning in cun “A refugee: A person who, “owing to a well founded fear of being persecuted for reasons of race, religion, nationality, membership of a particular social group, or political opinion, is outside the country of their nationality, and is unable to or, owing to such fear, is unwilling to avail him/herself of the protection of the country.” (Art.1(2). “Minung pakhat cu a chuahkehnak ruangah, a biaknak ruangah, a miphun sinak ruangah, buu pakhatkhat chungtel sinak ruangah, ramkhel rian khuaruah zumhnak ruangah serhsatnak le hremnak tuar in ding ṭihnak a ngei tiah fiang tein a langfiang i, cu ṭihphannak ruangah a chuahsemnak ram asiloah a khuasak tawnnak ram in ramleng ah a phanh i, a semnak ram ah a kir kho ti lo, a kir duh ti lo, himnak a hmu kho ti lomi cu ralzam (refugee) tling an si, ti kha a si. Li-hninh, tilianh, meitlang puah, mangṭam, kokek rawhnak (natural disaster), buainak (domestic violence) le sifah ruangah UNHCR ralzam tahfung chungah luh khawh a si lo. Hi a cunglei pa-nga chungah pakhatkhat tlinh hrimhrim a hau.
***
Kan Ram Kan Chuahtak Tikah Khoika Ah dah Bawmhnak Kan Hal Lai?
Ralzam pakhat a simi nih ramdang ah nunhimnak kawl ah a luh tikah UNHCR sinah bawmhnak hal hmasa bik a hau. Asiahcun khoika ah dah UNHCR zung cu a um? E.g India UNHCR zung cu New Delhi ah a ummi a si. A cheukhat nih cun India ram kan luh hnu kum saupi hnuah UNHCR ah dornak kan hal tawn hna. Nain UNHCR zung nih cun sau tuk India ram a um cangmi le a rak ratnak kong hmanh fiang tein a theihngal kho ti lomi Nu/Pa cu biahalnak a tuah tikah cohlan le pom ding a har ngai ah a ruahpiak tawn hna.
A pakhatnak bik ah hun zoh taduak hna usih. Zei bantuk ramkulh (Gorvement of the state) nih Refugee ṭhawldawi le chuah a duh asi ahcun cu bantuk thil a tuah hlan ah biaceihnak (Court) ah a phankpi ta hmasa lai, cun court nih ṭha tein dawinak nawl a pek hnu lawngah ralzam cu amah le umnak ramkulh chung in ṭhawldawi le chuah khawh a si lai. Cu ve bantuk in Ralzam cu Legal he illegal he ramri cu phiat i, hun luh lulhmalh cio a si caah a cheukhat nih cun an luhnak ramri ah buainak an tong taktak ko.
Cu tikah harnak kan ton tik can paoh ahcun a pakhatnak bik ah UNHCR ah thawng rak kan thanhpiak uh ti’n kan chim le nawl hna a hau. E.g Pakhatnak: Afghan ralzam pakhat cu phungning loin Indo-Nepal in India ram a rak lut vanchiat ah ramri a phiat/luh bak ah India police nih an tlaih i, Sitamarti Central Jail, Bihar ah an chiah. Cu ralzam pa nih cun thonginn cawngtu le rian ngei tu pawl sinah UNHCR sinah thawngpang ka thanh piak hna uh tiah nawl nak a tuah caah a nawl hna bantuk tein UNHCR zung ah thonginn nawlngeitu pawl nihcun thawng an thanh tik hna ahcun UNHCR nih Protection Staff pawl cu thonginn ah ralzam pa va hmuh dingah a kalter hna. Biahalnak an va tuah hna hnuah Form phit ding an pek i, cu pa cu ralzam sinak cu an pek ve. Cu ve bantuk tein kan luhnak ramri ah maw asiloah kan zamnak ram ramkulh ah harnak kan ton a si ahcun UNHCR sinah bawmhhalnak tuah kha kan nunhimnak caah a santlai bikmi cu a si ko.
***
Zeiti’ndah Ralzam Sinak Kan Sok Lai? Ni Zeizat Dah A Rau/Khua Zei Hmun Dah Kal Hmasa A Herh
Ralzam pakhat nih India ram ah a luh i UNHCR zungah ralzam sinak le nunhimnak sok a duh ahcun UNHCR zung cu a pakhatnak ah pehtlaihnak a tuah ta a hau. Ralzam sinak sok duh tikah thil dotdot tete in pathum an um cu hna pawl cu; Avoi khat na kalnak ding cu UNHCR Registration Center (C-543A, Vikaspuri New Delhi 18) a si lai. Cu na va kal ni bak ahcun “Form” phit ding an in pek lai. Cu form cu “Application for Mandate Refugee Status ( AMRS)” ti’n auh le kawh a si. Cu form cu ralzam “Registration Form” Min khawmhsuatnak ‘Form’ tuahnak ah hmanmi a si. Cu Form na lak a si ahcun Form ap ṭhan ni le caan Interview ni pek chih a si.
A tlangpi in UN soktu Nu/Pa kong ṭha tein record tuahnak ding a si. E.g cu Form chungah theih a herhmi pawl cu;
- Mah pumpak, chungkhar kong, min, catang, sianginn a kaimi na si
ahcun kum zeizat in dah sianginn na luh i zei kum tiang dah na kai?
- Na kainak sianginn min le catang tehna?
- Rianṭuanmi na si
ahcun zei rian dah na ṭuan?
- Kum zeizat dah na ṭuan
zeitik kum in zei kum tiang? tbk., hna kha ṭha tein theih a haumi a si lai.
Cun, cu Form ah biahalnak a um bantuk tein “India lei na rak zamnak a ruang/chan bik zong kha ṭialtelh chih ding a si ve. Cu Form cu zarkhat hnu maw asiloah thlakhat hnuah maw ap ṭhannak ding ni, thla le caan an in chimh lai. Cu ni ahcun na va pek ṭhan hna lai. Cu ni ahcun Legal officer nih tlawmpalte biahalnak an tuah lai. An in hal dingmi bia vialte cu na Form ah na phitciami chung ta kha a si lai. Cun, Registration na tuah dih hnuah “Next” (Interviews Date) an in pek ṭhan lai. Cucu Refugee status Determanition (RSD) Interview ti’n auh a si.
Hi Interview cu ralzam na si khawhnak dingah cohlan na si lai le lailo bia a chimtu bik a si. Hi Interview ah bia an in halmi paoh ṭha tein na leh khawh a si ahcun na caah ralzam si khawh nakding lam le ruahchannak a um tinak a si hnga. Mahbelte an in halmi bia ṭha tein na leh khawh le ralzam sullam an tarlanghmi vialte kha na case nih a khen khawh lo ahcun ralzam si khawh nakding caah lam a har ngaimi a si.
Asiahcun khoika dah RSD Interview cu na tuah lai (B-2/16 Vasant Vihar New Delhi-110057) ah a si. Hi RSD Interview ahhin cun bia tampi an in hal cang lai Interview caan zong a sau kho men a tlawm bik suimilam 2-3 tiang a rau lai. Cu Interview na tuah ni ahcun zeitik ah dah na result a chuahnak ding caan a si lai timi tehna zong an in chimhchihte lai. Na aphi (result) hi a tlangpi in thla thum chung a rau lai. Vanchiat ah an in pom/cohlan lo a si ahcun voikhat “Appeal” a thar in nawl ṭhannak tuah khawh than a si. Cu Appeal cu na result na theih ni in ni (30) thlakhat chung hrimhrim ah zung ah ap `han a herhmi a si. Mahbelte hi kongah ni zeizat, thla zeizat dah a rau lai timi kong chim khawh a si ti lo. Zung rianṭuantu nih `ha tein an check ṭhan dih hnu lawngah Interview tuah ṭhan na hauh le hauhlo kong cu an in chimhte ding khi a si cang. Cun ralzam pakhat nih Case na tuah tikah a herh bikmi cu Refugee Definition (ralzam sullam) kong kha ṭha tein theih kha a si.
***
UNHCR Venhimnak (Durable Solutions)
UNHCR nih ralzam tawlrelnak caah venhimnak phunglam (durable solutions) pathum a ngei. Cu hna cu; (a). Anmah chuah semnak ram ah kirter ‘han (voluntary repatriation), (b). Zamnak ram ah i dornak pek (local integration) le (c). Ramthumnak ah kuat (resettlement) hna an si.
(a). Semnak Ram Ah Kirternak: A chuah semnak ram ah daihnak a um ṭhan i, a zaammi hna caah nun himnak a um kho ding timi theihhngalh a si hnu lawnglawng ah ralzam kirternak (repatriation) phung hi an hman. Ralzam caah himnak le daihnak a um maw tiah phun tampi in zohnak tahfung an ngei. Ralzam pom hnuah hranhram kirter an tim lo. Kirter tikah ṭhutdirnak le zohkhenhnak tawlrelpi hmasa a si. Kum 1951 Convention minthutu ram nih ralzam nunnak a him rih lo ahcun hranhram kan kirter lai lo, timi tlaihtleng ‘Principle of Non-refoulement’ biatiam an rak ngei. Hi tlaihtleng hi International Law a ṭengnge pakhat a si caah minthu lo ram zong nih nan upat hrim lai, tiah an forhfial hna. 2010 thimnak hnuah Kawlram hi daihnak tlamtling a um kho rih dingin a langh lo caah hi phung cu UNHCR nih a hmang rih lai lo ti hi mi tam-u nih atu tiang rih ahcun zumhnak an ngeih ngaimi cu a si.
b) Zaamnak Ram Ah I Dornak Pek: Ralzam soknak ramhnihnak ah himnak tlamtling tawlrelpi, nunthar (New Life) sersiampi kha a si. Cacawnnak, pawcawmnak, chawlehnak (local economy), ngandamnak le nunhimnak tiah phun tampi in zuampiak a si. Hi phung cu i dornak ram acozah, phunglam upadi, sipuazi, zatlangnun le nunphung hna he ai sengtlai dih. Ram ngeitu hna cohlannak, cozah humhimnak, caholh le an nunphung cungah ralzam nih an i hrawm khawh le khawhlo phun tampi in an zoh. Ralzam nih rammi sinak (nationality) tiang an hmuh khawh ahcun hi lam hi a tlamtling tiah an ruah. Kum zabu kalcia ah ralzam 1.1 million nih an zaamnak ram ah rammi sinak (nationality) an hmuh tiah an chim. Chinmi tamnak India nih kum 1951 UN convention min an thutlo lengah ralzam tawlrelnak phung (Domestic Refugee Law) mumal an ngeih lo caah ralzam nih harnak tuar peng a si. Cucaah Local Integration cu UNHCR nih a tlamtlinhpi kho tawn lo.
c) Ramthumnak Kuat: Ralzam nih ramhnihnak ah hremnak phunphun an tuar, nunnak a himlo, dirhmun khirhkhan (at risks) an si tikah ramthum lanhnak khua an khang. Ralzam latu ram hna kut ah a chanh. (Resettlement Cetecory) a `henning cu “Nunnak him lomi, Hmapu le pum-thluak tlamtling lomi, Mizaw Sii-ai i thlop a haumi, Nu harnak tongmi, Chungkhar fonh herhmi, Hngakchia/ hngakṭah, le Ralzam kum upa hi hna pawl hi nun him peng khawh thai dawh a si lomi pawl hna cu an si.”
***
Chin Refugee Cungah UNHCR Nih Resettlment Programme A Pekning
India UNHCR le ramdang UNHCR nih resettlement Programme kongah an zohning tahfung hi ai dang ngaingai. Resettlement Programme a bik in India Refugee caah an zoh bikmi cu Security, Local Integration le Health, tbk.., hi an si. Asinain, Chin refugee nih Resettlement kan rak hmuhnak a hram thawknak bik cu hi tining hin a si; UNHCR nih hin S.A zong a pek ti lo tikah an harsa chin lengmang cang i, ralzam nih mah pumpak pawcawmnak ei le din kawlnak ding a um lo tikah India ram ah mahte in i zohkhenh khawhnak (Self-reliance) Program le India miphun sinah khuasak khawhnak (Local Intergration Policy) tuah hram cu a vun thok. Asinain, India cozah nih Kawlram mi ralzaam pawl rianṭuan khawhnak (work permit) a pe kho lo. Cun kan biaknak (religion), nunphung (culture), eidin (food), muihmai (skin) le holh (language) in kan i dan hringhran tuk caah Chin ralzam caah local integration cu a si kho lomi thil ah ruahpiak a rak si.
Nikhat hnu nikhat sining ai dang chin lengmang caah November 12, 2003 ah chin ralzaam (800) tluk nih cun UNHCR zung hmai ah sandah piahnak an rak ngei. UNHCR nih India palik pawl cu a auh hna caah hruaitu upa deuh le mino deuh (310) Police Station ah hren an rak tuar, cun minung 24 thong ah an rak thlak hna.
Mah cu kong vialte cu UNHCR head quarter Geneva zungpi tiang nih a rak theih ruangah 2005 ah Ms. Marie Loobu cu (Survey) dothlatnak tuah dingin Delhi ah an rak thlah. Ms. Maria Loobu nih Delhi um Kawlram ralzam kong cu ṭha tein dothlatnak a tuah hnuah UNHCR head quarter Geneva ahcun Kawlram ralzaam harsatnak kong cu ripawt-nak a tuah ṭhan hna. Cu hnu tlawmpal in UNHCR nih Kawlram ralzaam caah resettlement innkaa a phihmi zong cu a vun on ṭhannak kha a si.
Kum 2006-2010 tiang Kawlram ralzaam a rak lami ram pawl hna cu; USA, Canada, Australia, Norway, Newzealand, Switzaland, le Denmark ram hna ahhin tlawmpal tete an hun peh khawhnak cu a si. Atu ahcun tlawmpalte UNHCR nih ralzaam resettlement a pek ning ah tahfung a hman bikmi cu damlo, nunhimnak, khuasak tintuknak, tbk., ah harsat chiahru in a nungmi hna lawng hi resettlement pek dawh in a lang. A tanglei pawl hi a bik in UNHCR nih resettlement kawh-awuh dingah a zohngiat bikmi pawl cu an si.
Nunnak Him Lomi: Ralzam pakhat cu ralzam an pomnak ram ah a nunnak a him lo. Thah hna an zalh, a nunnak ṭihnung dirhmun in a luat lo. Zaamnak ram upadi le cozah nih himnak an pe kho lo. Hranhram in a ram ah kirter ṭhan an timh. Ṭhihphaihnak le hrocernak phunphun a tong. Cu bantuk harsat vansang au in um peng dingah a nun him lo ruangah ram thumnak ah an kuatnak a si. Mah hihi Legal and Physical Protection Needs an timi a si.
Hmapu le Pum-thluak Tlamtling Lomi: Ralzam cheukhat cu hliam phunphun tuar bu in, hma he hnai he a rak zammi an um. Kutthlak, tukvelh, hremnak le serhsatnak phun zakip an in ruangah hma an pu, thluak lei tlamtlinlonak le taksapum tlamtlin lo tiang an cungah a tlung tawn. Zamnak ram ah harnak phunphun an in chap rih. Cu tikah ram thum ah an kuat tawn hna. Hihi Survivors of Violence or Torture an timi a si.
Mizaw Sii-ai Thlop Herh: Zawtfah ruangah thideng
dirhmun a phan. A ram in nunhim kawl ah a rak zamnak ram ah thlop khawh a si ti
lo. Sii-ai thlopnak thilri le thiamnak nih a tlinh lo. Biapi in a dirhmun cu
hremnak a tuar ding he pehtlaihnak a ngeichihmi le nu le hngakchia cu biapi tuk
ah an chiahmi hna an si. Ralring tein an hlat. Mizaw tahfung ah AIDS/HIV hi
zawtnak dang he ai khat in an hmuh. Hihi Medical Needs an timi a si.
Nu Harnak Tong: Nu cheukhat cu chungkhar ngei lo, chungkhar ṭhenmi,
khuatlang nih le hlawt, tlaihhrem, kutthlak, le tukvelh hna an tuar.
Tlaihhremtu fa hna an hring. Umnak ram nih hranhram in kuat ṭhan tiang an timh tawn hna. Harnak
phunphun an ing. Cucu ralring tein an zohhlat cikcek hnuah ram thumnak ah an
kuat hna. Hihi Women-at-Risks tiah an ti.
Chungkhar Fonh Herhmi: Nule va ralzam ruangah ai ṭhenmi, fanu fapa ai ṭhenmi tibantuk pawl zong kha ṭha tein zohkhenh an si. Hihi Family Reunification tiah an ti.
Hngakchia/Hngakṭah: Kum 18 tling lomi cu hngakchia ti an si. Chungkhar ṭhentakmi hngakchia an um. Zohtu hohmanh an ngei lo. Umnak an ngei lo. Nule pa hna nih an thihtak hna. Hremnak hna an tuar. Ṭhihphaihna hna an tuar. Pum tlamtling lo le thluak lei tlamtling lomi hna an si. Sii-ai ṭha in an i thlopbul kho lo. Cucu ram thumnak ah an kuat hna. Hihi Children and Adolescents tiah an ti.
Ralzam Kum Upa: Kum upat cang hnuah harnak phunphun a tongmi, chungkhar ai ṭhenmi, a chungkhar hna an thahpiakmi an um hna. UNHCR nih upa timi kum ri tukmi an ngei theng lo. Nunnak ruahchanmi (life expectancy) thil kha ai rak i dan cio caah a si. Kum upa tar a si cangmi ram thumnak kuat an si tikah chungkhar pehtlaihmi a ngeih le ngeihlo biapi ngai ah an ruah tawnmi a si ve. Hihi Elderly Refugees tiah an ti.
Nun Him Peng Khawh Thai Dawh A Si Ti Lomi: Semnak ram ṭhat thai dawh a si lo ruangah le hmaileipi tiang zongah a semnak ram ah kirter ṭhannak dirhmun a phan kho ti lomi le zamnak ram ah zungzal himnak le nunnak ca a si thiam lomi pawl hna kha kum sau tuk a tangmi an si le silo an zohchih rih hna. Kum sau ti tikah bi/ri tuk an ngei lo. Kum hnih cu ram hnihnak ah kan zuampi hmasa phot lai ti a si. Hi phungphai caah ram thumnak latu ralzam lakzat quotas a lawn le lawnlo biapi bik in an zoh rih ve. Phun tampi in zoh chih a si hnuah ram thumnak ah an kuat hna. Hihi Refugee Without Local Integration Prospect tiah an timi a si.
Delhi Ralzaam Nih A Tlangpi In Kan Tonmi Harsatnak: Ralzam pakhat khi India ram a luhka in atu tiangah harsarnak na tong bal maw, na tonmi harnak pawl cu zei bantuk hna dah a si? tiah vun hal ah cun tampi chim ding le rel ding an ngei cio lai dah. Cu chungah ralzam nih a tlangpi in kan ton mi harsat buainak hna cu; A pakhatnak ah (Security) humhimnak, A pahnihnak ah ( Education), A pathumnak ah Miphun thleidannak (Racial Discramination), A palinak ah ngandamnak (Health), A panganak ah khuasak tintuknak (Livelihood) pawl hi an si.
Venhimnak Kong: Chin ralzam cu kan hun zamnak ram miphun leti’n kan muihmai ai dang lawng si loin kan nunphung le holh zong India mi he cun kan i dan ngaingai caah communication chonhbiaknak ah harsatnak tampi kan tong. Cu lawng cu a si lo zatlang kan nunnak le rian kan ṭuannak zongah harnak kan tong rih. A bik in pa nakin nu nih hin harnak an tong deuh. Minung pakhat nih harsatnak voikhat a ton ahhin palik asilole zung pakhatkhat sinah bawmh va hal tikah buainak a dai cang a dih cang ti hrawnghrang ahkhin palik a si zong UNHCR he a pehtlaihmi zung rianṭuantu an si zongah an rak phan tawn. Cu tikah zeihmanh ralzam caah hin `hatnak sullam ngei lo dirhmun kan phanh khunnak hi a si.
Fimcawnnak Kong: Fimcawnnak hi UNHCR nih a manlo (free) tein kaikhawhnak cu India cozah sinah a nawl hna i, manlo tein kan kai kho ti a si i, kan i lawm ngai ko. Mahbelte kan fa naule pawl sianginn an vun kai taktak tikah tampi harnak an tong. A hnu ahcun sianginn kai cu ahohmanh hnek khawh le fial khawh an si ti lo. Cucaah ṭha tein Upa pawl nih an dothlat tikah an sianginn kaiṭi hawi vai sianghngakchia lawng hmanh si loin sianginn cachimtu saya/mahte hrimhrim nih hrocernak le nehsawh thlanglamhnak an rak ngeih hna caah a si. Kawlram ralzam nih sianginn manlo tein kai khawh biknak cu a cozah sianginn ah a si ko nain, a tlangpi in tanghra tiang lawng hi a si. Cu hmanh cu Open deuh in kaiter a si hna. Formal Class an ngei loh. Cucaah cun thiamnak taktak cu an hmu kho lo ti tluk a si.
Miphun thledangnak Kong: Kan chim cang bantuk tein kan muihmai kan takvun (skin) le kan nunphung aidang lawng hmanh si loin kan eidin mi tirawl pawl tiang ai dan caah tampi thleidannak cu kan tong kan tuar. Bia`ha lo le biadawh lo cu holh theih lo nih kan hnu lei in a kan zulh peng caah a cheukhat Nu le Pa ca ahcun a leng chuah le bazaar kai cu Kawl ralkap kan `ihmi hna nak in Vai ( Kala) pawl cu kan `ih deuh cang hna.
Ngandamnak Kong: Ngandamnak lei a herh bik a si ve bantuk tein free tein a cozah sii-zung ah i piah khawhnak lam cu UNHCR nih a kan nawlpiak `han i kan i `hanchopi ngai. Nain ralzam kan si bantuk tein India minung hmai ahcun ui le ar hmanh kan tluk `han hna lo. Dam lo ciocio ah harnak le thleidannak kan ton lawmg hmanh a si lo free tein sizung ah sii pek ding zong kannih caah cun a leng man in an kan cawk ter caan hi a tam deuh tawn. Nikhat ah tuah dih dingmi kha kan damlo hlei ah ni thum le ni li sizung ah an kan kalter tawn tikah tampi harsatnak le buaibainak kan ton khun nak zong a si.
Nifatin khuasak tintuknak kong: Khuasak tintuknak ahhin acozah nih work permit a kan pek lo caah ralzam nih rian kan luh khawhnak le `uan khawhnak hmun cu “Informal Sector” lawng ah a si. Phungning tein rianṭuan khawhnak covo cu pek kan si lo caah tampi harsatnak kan tong. Thlakhat ah kan hmuh khawh zat cu Rs. 3,000/- lawng a si. Minung pakhat pawcawmnak ca hmanh ah a za naisai loh. Atu lio lebang ahcun thil man le eidin man a kai chin lengmang tikah zeiti’ndah khua kan sak lai i, paw kan i cawm lai timi zong a har ngai dir hmun ah kan phan. Ralzam nih a tlangpi kan um khawhnak innkhan cu a hmete lawng a si. Cu ahcun chungkhar pa 5-7 tiang kan um hna. Nule pa karlak zongah zeihmanh a hlei in umtu ṭhutdir khawhnak lam kan ngei lo. Vok le ar kuang chungah erhmi bantuk dirhmun kan phan. Hi tluk in harsatnak a tong cuahmahmi ralzam kan si cu UNHCR le IPs pawl zong nih an theih tuk ko nain zeihmanh (action) le ṭuanvo a la duh hlei loh.
***
UNHCR le Local NGOs
Ralzam tam tuk nih UNHCR ah nunhimnak le dornak hal in panh cio a si tikah UNHCR zung pakhat lawng nih rian a ṭuan khawh ti lo caah Local NGOs pawl sinah rianṭuanṭinak ṭuanvo a pek ve hna hi a si. Atu lio India, New Delhi UNHCR nih Local NGOs pa 3 he rian ṭuanṭi dingin hnatlaknak a ngei. Cu pawl hna cu “Social-Legal Information Center (SLIC), DonBosco (DBA), Access, etc., pawl an si.
UNHCR he hnatlaknak le petlaihnak theng ngei len loin anmah tein (Indepedennts) ralzam a kan bawmtu tete zong an um pah len. Mah cu chungah a tlangpi in ralzam nih bawmhnak kan hal bikmi hna cu “Ara Legal Service le Other Medias” hna hi an si. Cun Ralzam nih a lian cemmi “Organazation” kan ngeihmi cu “Chin Refugee Committee” (CRC) hi a si ve. Cun “Chin Human Right Organazation (CHRO)” zong nih ralzam cu a lamkip in dirkamhnak a tuah ve. Ralzam nih kanmah le herhning cio anmah sinah hin zeitik caan paoh ah va kal i, bawmhnak tete va hal khawh an si peng. Cu kan halmi hna he pehtlai in amah nih an ti khawhtawk tein ralzam nu/pa caah rian a ṭuan pengmi a si.
Social-Legal Information Center (SLIC): UNHCR nih ralzam upadi leikap in bawmtu dingah SLIC he rian ṭuanṭi ding hnatlaknak an ngei. SLIC cu ṭha tein registered a tuahmi a si. SLIC nih hin ralzam ca lawng si loin Human Right Mechanisms lei zong biatak tein Training, Investigation and Campaign upadi/phungning tein rian tampi a ṭuan hna. SLIC nih a tlangpi in ralzam he ralzam lo hna sinah a ṭuanmi rian pawl hna cu “Women, Prisoners, Refugee, Dalits, Workers, Children, Farmers, the Disabled, Religious le Sexual Minorities etc., pawl an si.
SLIC le Kawlram Ralzaam: SLIC hi Kawlram ralzam caah upadi (Legal) lei in harsatnak ton caan ah bawmtu a si. Cun Refugee Card thar chuahnak (renew) piaktu zong a si. Cu lawng hmanh a si rih lo Refugee kha India mi nih (Inn ngeitu, Rian ṭuannak hmun le rian ngeitu, Innpa minung le khual lampi tbk.,) ningcang loin thil ṭhalo an tuah tikah Upadi lei in mi dirkamhtu a si. Legal kongah harsatnak le buaibainak a tongmi cu Direct in UNHCR ah chim ripawt tuah loin SLIC zung tu ah thawngthanhnak tuah a si ṭheo tawn. SLIC nih ṭha tein buainak a tongmi ralzam nih ripawt a pekmi cu record a tuahpiak i, a bawmh khawhtawk tein bawmh ai zuam zungzal. Cun an tonmi buaibainak kong cu ṭha tein UNHCR ah ripawt pekpiaknak tiang in a tuahpiak chih dih hna. Cu chungah ṭha tein ralzaam nih a tonmi harsatnak kongah a bawmh khawh lomi le a tuahpiak khawh lomi zong tampi a um ve.
Ralzam nih ṭha tein kan theih ding a herhmi cu harsatnak maw asiloah thil pakhatkhat kong he pehtlai in zungah ripawt tuah kan duh a si ahcun, zung ah kan chimh dingmi kong kha ṭhate le fiang tein kan hngalh khitkhet ta zong an herh ve. E.g India minung he buainak na ton tikah SLIC sinah na va chim khawh. Na chim tikah ṭha tein na chim ding kong kha na fian a haumi cu a si ko. E.g Kala pawl nih na hawipa maw, na inn pawng pa maw, asiloah nangmah lila maw, an in serhsat hna tikah an muihmai tal maw, asiloah a pawngkam um minung tal cu a tlawm bik ah theih khawh ahcun a ṭha bikmi a si. A ruang cu SLIC cu Upadi ning tein rian a ṭuanmi phu an si. Cu tikah cun, zeiti’ndah thil sining a si? Zeidah kanmah lei nih zeidah rak kan bawmchan kho seh tiah na duh? timi pawl kha ṭha tein an in hal hmasa lai. Cun an chim rih dingmi cu palik complaint tuah na duh maw? timi pawl an in hal hna lai. Kha tikah a mui na chingchiah lomi le theih lomi pa cu palik ah complaint va tuah khawh a si ti lo caah bawmh awk a har ngaimi a si.
Refugee Card Renew kan duh tikah khoika dah kan panh lai. UN card a thih hlan thla khat ahkhan a hlankan in appoiment cu mahle umnak he a neihnak bik SLIC zung ah appoiment lak khawh a si. UN card renew tikah chungkhar in khuasami a si ahcun chungkhar tling tein Card renew-nak ah kal a hau. A thar in hmanthlaknak an tuah ṭhan pinah CARD chungah a um ti lomi Unau, Fale, Nupi le Pasal etc., pawl card chung in chuah/hnawhnak hna a haumi hna a um tikah na card renew ni ahhin an in tuahpiak chih dih khawhmi kha a si. Cun tlawmpal biahalnak zong a um chih. India ram ah na khuasaknak tangka na hmuhmi le na hmanmi pawl kong zong an in hal hna lai. Apointment na lak dih hnuah na card renew-nak ding Address cu hihi a si. (576, Masjid Road, Bhogal, Jangpura, Basement (011-65253867, 24379855).
Access NGO: Access NGO hi tukum 2015 lawngin UNHCR he rian a ṭuanṭi dingah pehtlaihnak a tuah tharmi an si. An rianṭuan dingah suttung bantuk tein an i tlaihmi cu “Ralzam” nih an umnak ram i, an khuasanak ah an ei le din ding kongah “Pawcawmnak” kan ti ko lai hi kong ah harnak a tongmi pawl hna kha zeiti’ndah rian an ṭuan khawh lai ti lamsial piak khi a si ko. A bik in rian a ṭuan duh ko nain rian a hmu kho lomi pawl hna kha rianṭuan ningcang tinṭan (Training) thla thum chung an pek hna i, an dih hnuah anmah nih rian an kawlpi hna. Cun a dang Small Bussiness Grant le Computer cawnnak ding caah sponsor zong hal le sok khawh an si ko nain UNHCR lei ah a zeipaoh hi project ṭial hmasa a hau pengmi an si.
Women Protection Center (WPC) or Outreach: A bik in Kawlram ralzam cu India nunphung hehin kan nunphung le zatlang nunning cu ai dan tuk caah India minung pawl hna a hlei in pa nih bia ṭhalo le bia dawhcah lo tampi ralzam nu pawl sinah an chim, cun a cheukhat ralzaam harsatnak taktak vai kut thlak a tongmi hna zong an tam. Cu tikah ralzam nu pawl nih harsatnak an tong maw, tong lo tbk., an harsat nak tete cu WPC ah zalong tein chimrel khawhnak le a herhmi ralzaam kong zongah (Counselling) peknak caah UNHCR nih WPC cu 2006 kum thok in rian ṭuanṭi dingah a rak thim i a sermi a si. Atu cu a min ah WPC lawng si ti loin Outreach Center tiah an vun auh chih ve cang. Nu lawng zong si ti loin pa zong nih a harsatnak kong cu ṭha tein a chimrel khawh ve cang. Ralzaam pakhat nih ṭha tein WPC ah a ṭhumi Officer sinah a chimmi a harsatnak kong cu zung`hu officer nih a zohpiak hna i, ṭha tein computer ah record a chiahpiak hna, a herhning in UNHCR zungah a chuahpi. Mi harsa deuh le himlo deuh tiah a ruahmi hna cu resettlement tiang auh dingah UN ah chimrel piaknak a ngeih hna.
***
Holhlettu le A rian
UNHCR zungah hin holhlettu um lo in UNHCR nih rian a ṭuan chuak kho hrim lo caah holhlettu cu mah le miphun, community milu tlawm le tam hoih ning in UNHCR zung nih holhlettu cu lak a si. Ralzam nih UNHCR sinah ralzam si khawhnak dingah dornak kan hal tik hna ah ṭha tein kanmah le thiam bikmi holh, cun Nu or Pa kan caah holhlettu dingah kan duhmi kha ṭha tein thim khawhnak nawl kan ngeih dih. Cu bantuk in na thimmi holhlettu ding Nu/Pa le holh na duhmi cu tha tein na interview tuahnak ni le caan thengte ah UNHCR nih na hrangah holhlettu ding cu tlamtlinter khawh an i zuam lai.
UNHCR le a rianṭuanṭi hawi a simi (Local NGOs) pawl, holhlettu tel in ralzam sin ah phaisa hal tbk., a hmangmi pawl an um a si ahcun zungah ripawt tuah khawh a si. UNHCR le IPs pawl nih hin ralzam caah a man pek loin rianṭuanmi an si. Holhlettu a rian cu holh pakhat kha a dang holh in vun leh khi a si ko. Holhlettu cu ralzam Nu/Pa nih ralzam dornak an sok tikah holhleh sawh sawh an si caah ralzam Nu/Pa kongkau biakhiahnak tuahnak ah ai tel kho lo. Ralzam le biahaltu karlak bia petlaihtertu men lawng an si.
Ralzam lei nih holhlettu hna sinah pumpak thil kongkau he aa petlaimi rak ka bawm tbk chim le hal khawh an si lo. Cun ralzam nih pumpak thil kongah UNHCR zung lengah holhlettu hrocernak/tihphainak tbk., hna na tuah sual hna a si ahcun UNHCR nih a herh a tining in ( action) a lak ve lai. Ralzam le holhlettu karlak ah theihthiamnak ngei bu tein rianṭuanṭi khawh zong hi a rak herh tukmi a si. Hi kong zongah UNHCR nih biatak te in a ruahmi le a zohkhenhmi a si ti hi kan philh lo dingah a `ha!
***
Nu Nih Theih Awk A Herhmi
Inn Ah Dohnak: Nangmah he hmunkhat ah a ummi pa asiloah nangmah he hmunkhat ummi nih thinlung lei, takpum, nupa tuahnak asiloah phaisa lei he pehtlai in a diklo ning in tuahsernak na ing bal maw? A cungah langhtermi chungah pakhatkhat na ton ahcun nangmah cu Inn ah dohnak a tongmi na si.
Palik nih zeiti’ndah bawmhnak an in pek khawh lai? PWDA ah ripawt na tuahmi dihlak kha Palik sinah thawngthanh tuah colh a si i (DIR) kha humhimnak nawlngeitu hna le Local Palik sinah an phan lai i ṭhate in record an tuah hnuah biaceihnak lei he pehtlai in bawmhnak an in pek khawh lai.
Pasal Le Pasal Nulepa Sin In Serhsatnak: Thinlung lei le takpum lei in serhsat ruangah hliamtuarnak le ngaihchiatnak na tonmi a um maw? Asiloah chaw ruangah teh a um maw? Hi chungah pakhatkhat na tonmi a um ahcun nangmah cu serhsatnak a tongmi na si. Palik nih zeiti’ndah bawmhnak an in pek khawh lai? A rannak in bawmhchanh na duh ahcun Number 100 asiloah nu bawmhnak Line Number 1091 le Palik sakhan, Khayan nu zung asiloah SPUWC le Janakpuri zung hna ah ripawt tuah khawh colh a si.
Ripawt-nak an hmuh hnuah nangmah le nan pa cu harnak chungin luatnak ding caah ceihhmainak an in ngeihpi hna lai. Mah hihi a tlamtlinlo ahcun SPUWC sin in nule va `hennak dingah bawmhnak na lak khawh rih fawn. Cu zong i, a tlamtlin `hanlo a si ahcun Palik nih harnak petu kha case an serpiak colh lai.
Tlaihhrem: Nangmah duhnak tel loin nupa sinak na tuah bal maw? A dik lomi biakamnak ruangah na duhnak na pe bal maw? Mi pakhatkhat nih kum 16 tang na si lioah nupa sinak an in tuahpi bal maw? A dik lomi hruainak, zatlang nun le biaknak lei dantatnak ruangah mi theih bal lomi he nupa sinak na tuah bal maw? Pakhatkhat hmuh `han ding timi a dik lomi biatiamnak ruangah nupa sinak na tuah bal maw? A cungah langhtermi chungah pakhatkhat a ton balmi na si ahcun nangmah cu tlaihhremnak a tong balmi na si.
Palik nih zeiti’ndah bawmhnak an in pek khawh lai? Number 100 asiloah 1091 ah bawmhnak caah na auh khawh, cun a neihniamnak bik Palik sakhan ah caṭial in duhlonak na tuah khawh. Palik pawl cu tlaihhrem tongmi hna ṭha tein tawlrel dingah cawnpiakmi an si hna. Palik pawl nih dawtnak thinlung he tlaihhrem a tongmi paoh bawmhnak an in pek hna lai. Palik nih hlathlainak le a hmuh (case) an in serpiak lai.
Mizapi Hmai, Pumpak Le Rian`uannak Ah Nupa Sinak Lei In Harnak: Cohlan awk ṭha lomi nupa sinak lei muisam le ziaza na tong bal maw? Nupa sinak theihternak, taksa pehtlaihnak le caanṭha laknak, nupa sinak muicawl film asiloah nupa sinak lei he pehtlai in duhnak pakhatkhat hal in lemsoi na tong bal maw? Langhtermi chungah hin pakhatkhat a ton balmi na si ahcun nupa sinak lei harnak tongmi na si.
Palik nih zeiti’ndah bawmhnak an in pek khawh lai? Nupa sinak lei harnak dotu zung ah caṭial in duhlonak ripawt tuah colh hna. Palik sinah thawngthanhnak ripawt tuah hna. Duhlonak na tuahning zulh in harnak an petu cu FIR nih a hmuh, tlaihnak le tazacuainak an tuah lai.
Hnu Zulhnak: Palik nih zeiti’ndah bawmhnak an in pek khawh lai? Hnu zulh in dawi a hmangmi dotu bawmhnak line 011-27894455 asiloah number 100 le Email: acp-sit-dl@nic. A si khawh ah cun hnu zulh in dawinak na tonmi na langhter dih hnuah duhlonak Palik sakhan ah ripawt tuah colh ko.
A Chiami Auhnak Pawl: Ṭhihphaihnak le nihsawhnak pawl na umnak inn phone le cellphone in auhnak na tong maw? Na ton a si ahcun nangmah cu auhnak chia a ingmi pakhat na si. Palik nih zeiti’ndah bawmhnak an in pek khawh lai? Bi/ri bantuk thil ṭhalo dohnak rianṭuantu bawmhnak line 1096 & 9911135446 ah phone in chawn colh hna asiloah ripawt tuah colh ding a si lai.
Delhi Palik Nu Bawmtu Hna:
1. Nodal Unit: Special
Palik Unit (Nu Le Hngakchia), Nanak Pura, South Moti Bagh, New Delhi 11021, Ph:
2473366, 2472777
2. New Delhi: Police Station
Parliament Street. Ph: 23361231, Ext – 3447
3. East: Police Station
Krishna Nagar, Ph; 22091950
4. North East: Old Police
Station Nand Nagri building, Ph; 22137210, 22324425, Ext- 6111
5. Central: Police Station
Kamla Market, Ph: 23233569
6. North: Police Station
Subzi Mandi, Ph; 23828880
7. North West: Police Post
Maurya, Ph: 27323566
8. Outer: Sec.3, Near
Jaipur Golden Rohini: Ph; 27511752, 27511753
9. South: Backside Anupam
PVR, Ph: 26562731
10. South West: Police
Station Sec. 8 Dwarka, Ph: 25915341, 25684600, Ext- 7628
11. West: Police Station
Kirti Nagar, Ph: 25915341, 25926101, Ext- 4240, 4205
12. South East: Police Post
Sri Niwas Puri, Ph; 26841500
A Biapimi Bawmtu Number:
* Rianrang Palik bawmhnak :
100
* Nu Bawmhnak :
1091
* Auhnak Chia, MMS Cell :1096,
27894455, 27891666
* Hnu Zulh Dawinak Dotu Bawmhhalnak :
27192523, 27292060
* Nu Cungah Sualnak dotu Cell, Nanakpura :011-24673366, 24121234
A Biapimi Emial Address:
C.P Delhi: cp.neerajkumar@nic.in
Jt. CP/SPUW & C: jcp-caw-dl@nic.in
DCP/SPCUW & C: dcp-caw-dl@nic.in
Visit us at: delhipolice@nic.in
Nu Caah Delhi Commission
- Government of National
Capital Territory of Delhi
C-Block, 2nd Floor
Vikar Bhawan I.P. Estate
New Delhi- 110002
Fax: 011#23378325/23378936
DCW helpline: 23378317,
23370597. 23378044
Nu Caah Rammi Commission
4 Deen Dayal Upadhya Marg D-2. Ph: 23236204
Phungning In Delhi Ah Nawlngeitu Rian`uannak
- Central office Pre-Fab.
Building
Patiala House Court
New Delhi
Ph: 2338014
Rammi Si Sinah Phung Ningin Nawlngeitu Rian`uannak: Ph: 23382778
Cantawi Umnak Inn:
- Mahila Daksharta Samiti
31X Karkadooma Insttl, Area
Delhi-92
Ph: 24102067
- All India Women’s Conference
6 Bhagwan Dass Road
New Delhi
Ph: 23389780, 23384092
- Shakti Shalini
6/30, Lower Groun
Jangpura B
New Delhi-14
Ph: 2422220, 24312483
***
Donbosco Le A Rian ṭuanmi Pawl
DonBosco zong hi UNHCR nih a rianṭuan bawmtu dingin 2002 lioah rak thimmi Local NGO pakhat a si ve. A hlan ahcun a rian ṭuanmi a tam tuk nain atu belte UNHCR nih project tam a pek khawh ti lo caah a rian ṭuanmi chungah tlawmpalte kan herhmi le theih dingmi tete kan vun langhter hna lai. Hika hmun ahhin kannih Kawlram ralzam pawl zong rian tampi kan `uan khawhnak zung pakhat a si ve.
Rian an ṭuanmi chungah mi tampi nih hlawknak an hmuh ve bantuk
tein mi tampi caah zeihmanh miakmainak le ṭhathnemnak a um lem lo caan zong a
um ṭheo ve tawn. DonBosco nih a bik in an ṭuanmi rian pawl hna cu;
Bosco Delhi Self-Relance (Mah Kutke te Cawmkhawhnak Dingah Theih Herhmi)
Delhi Bosco Centers pawl an umnak hmunhma hna;
1. VikasPuri
2. Lajpat Nagar
3. Malviya Nagar
4. Wazirabad hi hna hi an si.
Ralzam He Pehtlai In Vikaspuri Bosco Center Nih A Ṭuanvo Rian Hna
1. Admin. Team (Zungrian an `uan awk a simi pawl a tawlreltu bu)
2. Training Team (Cawnpiaknak petu bu)
3. Sponsorship Team (Bawmnak petu bu)
4. Youth Club Team (Mino bu)
5. Placement Team (Rian kawlpiaktu bu)
6. Income Generation Activities (Phaisa lehthalnak bu)
7. Community Animators Team (Community a hliphlautertu bu)
8. Business Grant Team (Sipuazi ṭuannak dingah phaisa petu bu)
9. Child Protection Team (Hngakchia Zohkhentu bu)
10. Psycho-socio & Health Care Teams (Ngandamnak lei le Thinlung
lei Zohkhenhtu bu) hna hi an si.
1. Admin. Team (Zungrian An Ṭuan Awk A Simi Pawl A Tawlreltu Bu)
Hihi pakhatnak ah a ṭuan biktu cu Delhi Bosco Centers vialte an
rianṭuan awk a tawlreltu a si.
2. Training Team (Cawnpiaknak Petu Bu)
Hi cawnpiaknak i ṭuanvo
ngeitu bik cu Saya Divya a si. Hi cawnpiaknak petu bu nih hin a tanglei bantuk
in cawnpiaknak pawl cu an tuahpiak tawn hna.
A. Mirang Ca Cawnnak
2.1. Pre-Beginner ti a si i hi nihhin biafang le biatlang a fawimi
tete kha biapi in a chimh hna.
2.2. Beginner ti a si i hi beginner pawl nih cun Video zohter i an
holhmi le saaṭaan (subtitle) ṭhumi ca pawl relter ti’n an chimh cawnpiak ve
hna.
2.3. Pre-Intermediate ti a si i hi ah hin cun biafang le biatlang
hna kha ṭha tein khawmhthiam le a hmaanning tein chimthiamnak dingah a biapi in
an chimh hna.
2.4. Intermediate ahcun kha vialte hna kha anmah le zawnte in an
hman thiam khawhnak dingah an chimh cawnpiak hna.
2.5. Upper Intermediate ahcun kha vialte an rak cawnmi kha naal
taktak in an chim i an ṭial khawhnak dingah an cawnpiak hna.
2.6. Advance ahcun holh hmanning le ṭialning le mi he hmaan tein i
chawnhbiak khawhnak ding tehna kha kau deuh pi’n an cawnpiak cang hna.
B. Computer Cawnnak: Hi computer cawnnak ah hin Mirang holh in cawnpiak le chimh a si caah Mirang holh thiam hrimhrim a hau. Mirang holh a thiam lomi cu Mirang ca cawnnak ah an chiah ta hna i, an thiam hnu lawngah an luhter tawn hna. Cu an chimhmi hna ahcun Pre-beginner Class, Basic Class, le Advance Class ti’n phun thum in an ṭhen. Pre-beginner Class i an chimh bikmi hna cu caṭial rannak typing le MS word, MS Excel pawl an si. Basic class i an chimh bikmi hna cu Pre-class i an chimhmi hna lengah MS Power Point an chimh chih hna.
Cun, Advance Class ahcun Hardware computer A+ & N+, Web
Designing (HTML, DHTML, Dream Weaver, CSS< Flash, Photoshop) le Programming
Language (C, C++) pawl hna hi an chimh hna.
C. National Institute of Open School (NIOS): Hi
NIOS he petlai in ṭuanvo ngei biktu cu Saya Suresh a si. Hi nihhin a bawmh
bikmi hna cu India cozah sianginn ah caanhmaan te (regular) an kai khawh ve
nakhnga caah bawmtu bik a si. A herhmi cauk, cafung le sianginn luhnak ding ca
i, a herhhaimi tangka hna cu Delhi DonBosco zung in tuahpiak a si. Mah ahhin
tanghra in tang hleihnih tiang cawn khawh a si. Tanghra kai khotu ding ahcun
kum 14 a tlingmi a si hrim a hau. Tang 11 le 12 kainak ah a herhmi cu tanghra
awnnak certificate a herh lai. Exam hi voi 2 tuah an si tawn. Tuahnak ding cu
April-May le October-November ah a si tawn. Exam tuahnak ding i ni le caan ah
damlo hna le a dang case ruangah exam na tuah khawh lo a si ahcun tuah `han
khawh dingin hal ṭhan khawh a si.
3. Sponsorship Team (Bawmhnak Petu Bu): Hi zawn
i ṭuanvo ngeitu cu Saya David a si. Hi bawmhnak bu nih a biapi bik in a chiahmi
cu mi pakhat kha thiamnak leiah ṭhangcho seh ti’n siaherhnak nganpi he a bawmh
hna hlei ah sang chinchin in cawn a duhmi paoh nih pehzulh in cawn thluahmah
khawh zong a si. Cu bawmhnak a co khotu ding cu UN card a ngeimi a si lai i,
kum 17 cung minung a si lai. Cun phaisa bawmhnak a hmuh ding zat (amount) cu
fitpiak a si lai anmah he kaimi pawl leti’n bangrep tein ri tuahpiak an si.
A. DAFI: Hi DAFI i rian ngeitu bik cu Saya Suresh a si. DAFI hi German Embassy nih a pekmi a si i, hi ahhin College le University (sianghleirun) a kaimi hna ca bik ah a si.
3.1. Sok a duhmi paohpaoh nih India i tang hleihnih awnnak certificate a ngeih a hau lai, asilole India tang hleihnih certificate he a tlakmi certificate a ngeih a herh.
3.2. A sok khotu ding hna cu UN card a ngeimi a si lai i B.A., B.Sc., B.B.A., B.Com., B.C.A., le M.A., M.S.W., a kaimi pawl nih sok khawh cio a si. Cun a sawktu cu kum 28 tang a si lai. Kum fatin bawmh dingmi minung zat hi khiah lengmang a si.
4. Youth Club Team (Mino Bu)
Hi bu i rian ngeitu bik cu Saya Anand a si. Hi mino bu hna i an
rian cu a tanglei bantuk in an si. Mah hna cu:-
a. Mino hruaitu hna i tawn i meeting tuah.
b. Thla fatin meeting tuah, anmah leh hruaimi hna bu ah cawnpiaknak
ngeih.
c. Mino hna fund. D. community ah ni sunglawi ni hna um tikah lamnak
in maw a dangdang in telpinak va tuah tehna.
d. I hawikomhnak ngeih.
e. Mino hna nih an rianṭuannak an i note-mi vialte ṭhate in zohṭhannak.
f. Anmah le anmah laksawng i peknak hna le zapi hrangah a ṭhami
cabia (article) hna phawt kha a si.
Mino Bu Pawl An Min Hna Cu A Tanglei Bantuk In A Si;
Mino Buu Min Umnak Sang An Ram Pawl
1. Arya Mino Bu Malviya
Nagar Ethic Afghans
2. Awiti Mino Bu Asalatpur Myanmar
3. Champion Mino Bu Tilak Nagar Sikh
& Ethnic Afghans
4. Royai Mino Bu Wazirabad Somalians
5. Taichon Mino Bu C-1, Janakpuri 5 Myanmar
6. Youngistan Mino Bu Krishna Park Sikh & Ethnic Afghans
7. Yuva Mino Bu Lajpat Nagar Ethnic Afghans
8. Harmony Mino Bu Wazirabad Ethnic Afghans
9. Nightingale Mino Bu Vikaspuri
Myanmar
10. Alpha Mino Bu Hatal Myanmar
11. Sunshine Mino Bu Budella
village Myanmar
12. Simba Mino Bu Malviya Nagar Africans
5. Placement Team (Rian Kawlhawlpiaktu Bu)
Hi rian kawlpiaktu bu nih a bik in a tuahmi cu hi ti hin a si. Mi pakhat nih holh thiam lo ruangah maw, hawikom theihhngalh tlawm ruangah maw, hmunhma theih lo ruangah maw ti’n amahte in rian a hmu kho lomi hna rian kawlpiak kha a si ko. Cu a sawktu nih a pek awk hna cu photo 2 le UN card copy 2 hna an hau ti a si. Nanmah he a tlak bikmi rian ah an in chiah hna lai. Cu an in chiahnak rian ahcun a herhning in anmah nih ṭuanvo lak khawh an in zuam rih fawn lai. Kum tlinglo a si i, a kum a hungtlin tikah rian kawlpiak hlei ah tangka tlawmpal chap a si i anmah sin i, na ṭuan/luh lawng ah a si ve. Atu ahcun pek a si ti rua lo.
6. Income Generation Activities (Phaisa Lehthalnak Bu)
Hi rian i ṭuanvo ngeitu bik cu Saya Chandana a si. Hi rian luh khawhnak ding i khiahmi kum cu 18 in 50 karlak a si lai. UN card a ngeimi a si lai. Hi rian a soktu nihcun rian thiammi pakhat tal a ngeih a herh lai. Asi lo sual ahcun thil`hit le kut in tahmi cawnter hmasa a si lai. Hi rian i an chuahmi hna cu Kurta, Sweater, TV khuh, ihphah khuh, Cabuai khuh, Luchin, Pawah, Zal phunphun, Sianginn uniform pawl, Caku Pakaan le Meilul (candle) tehna an si. A hlei in an cawnpiakmi hna cu mawza tuahning, meilulh (candle) tuahning, Satpia tuahning le Chaang tuahning tehna an si.
7. Community Animators Team (Community Hliphlauternak Bu)
Hi rian i ṭuanvo ngei biktu cu Saya Bawi Duh Lian a si. An tuah ṭuan bikmi cu innkip va lenkai, holh leh (pumpak ca siseh mibu ca siseh) anmah le holh an thiammi ning in a si. Kawngta zohkhenhnak, cunglei pawl he hmunkhat ah rianṭuannak, Bosco Delhi le ralzam i zohkhenhnak sinah i pehtlaihnak a si ah rianṭuan ṭinak, cawnpiaknak pakhatkhat tuahpiak hna le a herhmi thawngthanhnak tuah le center manager nih tuah‘uan ding a pekmi paohpaoh hna kha a ṭuanmi an si.
8. Small Business Grant Team (Sipuazi Tuahnak Ding Caah Phaisa Tlawmpal Bawmchantu Bu)
Hi ka i ṭuanvo ngeitu bik cu Saya Hitesh a si. Hi bu nih mi pakhat kha amahle a thiam bikmi hmang in a pawcawmnak dingah tiah phaisa tlawmpal a bawmtu bu an si. Tahchunhnak ah inn ngeitu hna he pakhatkhat ruangah an buaibai sual a si ahcun kha an piahtana kha phisin dingin a bawmtu bu zong a si. Pumpak in a bawmhmi a si ahcun Rs.30,000/- an pek hna. Community in a si ahcun Rs.50,000/- an pek hna. Mah bantuk bawmhnak hmu kho dingin a tanglei bantuk pawl hi tlinh an hau ve. UN card a ngeimi a si lai, kum 18 cung minung a si lai i, IGA le Placement pawl nih rian kawlpiakmi le rian pekmi pawl cu a ngah lai lo. Cun form kha tlamtling tein a phit lai i Photo 2 le UN card copy kha pek a si lai. Cu dih in an thimmi chungah na tel a si ahcun nangmah he a tlakmi bawmhnak an in pek lai. Phaisa in na hmu lai lo. A herhmi thil pawl tu in an in bawmhchanh lai. Cu bantuk an in bawmhnak a dihmi pawl vialte cu pek ṭhan a si ti lai lo. Asinain mah he a pehtlaimi pawl nih an in chek lai i, a herh a si ahcun inn zongah rak in chek-nak an in tuah nolh lai.
9. Child Protection Team (Hngakchia Zohkhenhnak Bu)
Hika i rian ngeitu bik cu Saya Ashima a si. Hngakchia mino deuh pawl cawnpiaknak, fimnak cawnpiaknak, mi he i chawnhbiak ning cawnpiaknak, an huammi ah chuak lak tein a cawng khomi an sinak ding caah bawmhchanhnak, nunnak caah a ṭhahnemmi personal a si zongah a bu in a si zongah bia i ruahṭinak tehna cawnpiaknak, caruk (library) i carel a ṭhatning kong hna cawnpiaknak, cawnmi thimzia thiamnak ding caah ti’n cawnpiaknak, mahte in i cawm khawhnak ding caah ti’n cawnpiaknak, mahle mah i zumhnak a ṭhatning kong cawnpiaknak, lungrawk ciami kha zeiti’n kan tuah ah dah a thin kan damter khawh lai timi cawnpiaknak, mibu serning cang cawnpiaknak, mahle mah i uk khawhnak ca i cawnpiaknak, BIA a si ah BID a si ah hihi zeidah a si ti leh-lanak (pakhatkhat kha zei a si ti chek fianh tuahnak) le innkip va len i anmah le huammi ningzulh cio in hneksaknak (research) va tuahnak tehna an si. Hi cawnnak chung i a tel kho dingmi cu kum 15 in 18 tiang i teltum khawh dih a si. Ni fatin 9:30 in 5:30 tiang cawnnak ngeih peng a si. Ni cheu hi nunnak caah a ṭhahnemmi cawnpiaknak ngeih a si i nicheu hi Mirang caholh cawnnak le computer cawnnak in caan hman a si.
10. Bosco Psycho-Social Project (Pehtlaihnak, Thinlung Lei Le Ngandamnak Lei Zohkhenhtu Bu)
Mah rian hi a biapi deuh tiah pali ah an ṭhen i an ṭuan hna. Mah hi rian i an ṭuanmi hna cu a tanglei bantuk in an si.
1. Thil sining konglam fiangfai tein hlat le tuaktan.
2. Inn i va lenkai.
3. Lamṭha lei an phanh khawhnak ding ca i bia va ruahpi tehna.
4. Thinlung lei thazaang ṭhawnnak ding ca i va cawnpiaknak tehna.
5. Thiam khawhnak ding caah va cawnpiaknak tehna an si.
Hi a cunglei pin ah a dang an tuahpiak chih rihmi hna cu;
1. Tangka bawmhnak pek
2. Sii thlawppiaknak
3. Cawnpiaknak a phunphun serpiaknak
4. Cawmtu ngeilo kum tlinglo pawl cawnpiaknak
5. Ngandamnak lei bawmhnak pawl hna hi an si.
***
Damlonak Le SA Kong Zong Hi DBA Nih A Ṭuan Chihmi Rian A Si
Si-ai Thlopbulnak: Delhi ah ralzam tampi kan um tikah damlo ruangah nun a liammi zong tampi kan um cang hna. UNHCR nih cun ralzam pawl alak tein sizung i piah khawhnak ding le damlomi hna caah alak in i zohkhenh khawhnak ding caah ti’n a cozah sii-zung ah nawlnak a tuah. Damlomi hna tangka phaisa chambau ruangah sizung kal duh zong kalnak ngei lomi caah UNHCR nih a tuahmi a si. Mi tampi caah cun a ṭha ngai ve ko nain mi cheukhat ca ah a ṭhatlonak zong tampi a um ve tawn. A bik in mi damlo sizung kalnak ding tangka phaisa chambaunak a ngeimi le holh thiamlo kalpitu a ngei lomi hna, cun kalnak ding lam a thei lomi hna pawl ca hrim ah a bik in a ṭhatnak hmuh a si. Ralzam nih zawtnak kan ngeihmi pawl hna cu a tanglei ning hin a si.
New Delhi ah ralzam dirhmun in a ummi hna caah UNHCR nih amah rian bawmtu ding caah a thimmi DonBosco nih damlo zohkhenhnak le sizung piahnak lei cu ṭuanvo a lak hna. Hi bantuk in damlonak kan ton sual tikah a bik in ralzam nih kan theih awk a herhmi cu kan har taktak can i sii cawknak le sizung kalnak tangka kan ngeih lo ruangah inn ah i thlop le i zohkhenh a herhmi pawl hna nih hin DBA ahhin kan kal khawh ahcun a ‘ha bik. Na damlonak kha zualhma tukmi na si sual i hmailei na nunnak ah rian `uannak le pawcawnnak ah harnak na ton ding a si sual ahcun na Medical Paper pawl nih a ram thumnak kalnak lam an bawmh khawh menmi zong a si. Kan theihcia bang atu lio hrawng cu UNHCR nih ram thum kal khawhnak nawl a pekmi hna cu kan vun zoh hna tikah can saupi damlo le nunhimnak ah harsatnak a tong deuhmi lawng hi an si.
Caan Saupi Zawtnak Le Harsatnak: Zualhma ngai in caan saupi damlo le harnak intuar khawh dingmi zawtnak hna cu; Lungmit (epilepsy), Thinlung lei zawtnak (Psychiatric), Khuhhring zawtnak (Asthma), TB zawtnak, Thikai/thi ‘um zawtnak (hyper/hypo tension), Lung zawtnak (Cardiac), zunthlum zawtnak (Diabetes), Thinphin zawtnak (Liver Cirrhosis), Cancer zawtnak, Hliahcang fah zawtnak (Arthrtis) le AIDS zawtnak pawl hna hi an si. Hi bantuk zawtnak a ngeimi hna cu sii an ei an din ding telawng kha siibawi nih ca an ṭialpiak hna i, anmah tein inn ah an i zohkhenh hna. An sii eimi courses ṭha tein le tlamtling tein an din le ei lo a si ahcun damnak ngaingai an hmu kho ti lo.
Hi pawl damlo ruangah UNHCR
nih (Medically Vulnerble) tiah a pommi hna cu an si. An damlo zawtnak ruangah
hawile sinah chuak kho lo, pawcawmnak ca zongah rian ṭuan kho lo, innchung
lawngte ah a it i, a um pengmi hna hi an si.
Cun, Pum kutke tlamtling lo pawl hi anmah tein an i cawm khawh lo lawng si loin UNHCR hrimhrim nih Vulnelrable chungah a khumh bakmi hna an si. Pum kutke tlamtling lo le thluaklei damlonak tbk., pawl zong hi (Medically Vulnerable) an si ve ko.
Subsistance Allowing (S.A): Chinmi Delhi ah ralzam in a ummi hna cu UNHCR nih refugee card a pek in, Subsistance Allowance (S.A) bawmhnak pek a rak si. S.A. cu Delhi UNHCR nih Kawlram mi ralzaam pom a thawk 1990 kum hnu in 2003 kum tiang cu kum tling he tlinglo he a rak pek hna. Asinain, March 2003 hnu in Kawlram ralzam milu cu karh deuh a si tikah S.A. pek cu UNHCR nih phih hram a rak i thok. Cu caah atu ahcun refugee dihlak nih S.A. hmuh khawh a si ti lo. S.A. a hmu khomi hna cu kum (18) (Unacompany Minor) UAM le damlo ruangah rian a ṭuan kho lomi hna le kutke, pum damnak ah mi tlamtlinglo (Disable) hna ṭha tein sibawi nih a zoh chek dih hna hnu lawngah bawmh a herh ko timi lawng nih S.A. bawmhnak cu an hmuh khawh cang. Kum (18) UAM pawl nih thlakhat Rs. 2000-3000/- an hmuh i mi damlo le pum tlinglo pawl hna belte cu tlawmpalte a tlawm deuh an hmuh.
S.A. kong ahhin UNHCR nih kumkhat hnu kumkhat in a policy kilning hi a thlen lengmang rua ti’n ruah a si. Kum tampi chungah refugee card hmu tharmi pawl zong card an hmuh ahcun thla 6 chung tiang cu Principle Applicant (P.A.) zong tlawmpal cu S.A. a rak pek tawn ve. Asinain hi bantuk S.A. pek asi lonak hi kum 2011 in a si. Atu ahcun S.A hi kum tlinglo nupa zohkhenhtu ngei lo le, ngandam lo le kum upa chungin pek aa tlak timi pawl lawng nih S.A. an hmuh cang. Atu ahcun Middle-East pawl ruangah UNHCR budget cu a tlawm deuh ngai. Cucaah S.A. zong mi tampi nih hmuh khawh a si ti lo a har ngaingai cang. Na damlo i acozah sizung maw asiloah Seriouse zualhma ngai in damlonak le harsatnak na ton i ṭha tein approve na piah khawh lawnglawng ah S.A. hi pek na si kho cang.
***
Longterm VISA/Stay
VISA/Residence Permits
Zeitin dah “LTV, SV, RP” kan tuahning a si lai?
Zei hi dah Longterm VISA (LTV) Stay Visa (SV) Residence Permit
(RP) cu a si?
Hi pawl hi India cozah nih a chuah/tuahmi a si. Kum 1-2 tiang nung
ding asiloah kum 5 ca tiang zong sauter khawh a si.
Mi Zei Nih Dah An Tuah Khawh?
UNHCR nih Ralzam sinak a cohlan cang i Refugee Card a ngeimi paoh nih tuah khawh a si. LTV, SV, le RP pawl nih zeidah kan caah a miakmai thil a kan pek le ṭhathnem pimi a si?
1. LTV, SV, le RP nih cun hi Nu/Pa hi hika ram le hmun ah a ummi a
si timi fiang tein a langhter.
2. Sianginn sang University luhnak le adang sianginn luhnak caah san
a tlai i bawmtu a si.
3. Rianṭuan a duhmi hna caah ṭha tein (Formal Private Sector) ah an
luh khawhnak ding caah bawmtu a si.
4. Minung pakhat nih (Driving License, Aadhaar Card) tbk., tuah duh
tikah bawmtu a si.
5. Inn hlan tikah inn ngeitu he agreement tuahnak caah bawmtu a si.
6. Bank Accounts tuah duh tikah bawmtu a si.
7. Mobile Sim card le a herhmi dangdang cawk le connect duh tikah
bawmtu a si.
8. Na herhmi thil/ca pawl na tuah duh tikah bawmtu ṭha lawngte a si.
Zeiti’ndah Kan Tuahning An Si Lai?
Hi tuah a duhmi cu UN Card a ngeimi a si lai i, UN card zong a nungmi a si chih lai
Hi tuahnak ding ca ahcun Application Form phit a hau. Cucu khoika
dah kan lak khawh lai ti ahcun (Foreiger’s Regional Registration Office’ FRRO)
asiloah (http://indianfrro.gov.in/frro/menufrro.jsp?t4g=1EVBVKM4) ahhin
a si.
A soktu (Applicant) nih a thim dingmi cu a rak ratnak ram (nationalty) umnak ram le hmun (Place of Residence in India) cun (Refugee) ralzam timi kuang chungah na zahpek (tick) piah a hau lai. Ṭha tein Form na phit dih i, na kuat hna hlan ah ṭha tein na chek/zoh ta hmasa a herh. Cun a tanglei i ṭialmi pawl zong hi kuat chih ve a hau Copy of UNHCR Refugee Card, Copy of UNHCR Support Letter Passport size photograph(s), 3.5x3.5 cm or 3.5x4.5cm, format .jpeg, size 50 kb (max.), photo should present full face, front view, eyes open, background should be plain/white Identity Proof (like Passport / Electricity Bill etc.)
Inn ngeitu nih caṭial piakmi le inn ngeitu ID card zong (attach file ) in tuah chih a hau.
5. Form na ap tikah FRRO zung rian ṭuantu pawl zong nih biahalnak
an in tuahte lai. Zei ruangah dah na rak zam? Zei ruangah dah na kir `han khawh
ti lo timi pawl le India ah na ṭhutdirnak kong tete zong biahalnak an in tuah
lai.
6. Hi form na luh dih hnu
zarhkhat chungah palik nih na umnak inn ah an rak in chek ṭhan ta lai.
Biahalnak zong an in tuah lai i, ṭha tein na phitmi pawl zong record an tuah
lai. Cu a dih in palik nih zei tik ni ah dah FRRO ah na tuahmi konglam na
hlathlai khawh lai timi ni le caan an in chimh ṭhan lai.
7. A ni an in chimhmi ah FRRO zung ah na va kal lai i na tuahmi LTV,
SV, le RP cohlan na si le silo kha na va
hal hna lai.
8. Palik nih a ni le caan pek loin an in um sual ahcun nangmah
tein FRRO zung ah na va kal lai. Na File or ID Number an in pekmi kha ṭha tein
na hal hna lai.
UNHCR Nih An In Bawm Kho Ve Maw?
UNHCR nih Long-term visa (LTV) Help Desk cu UNHCR Registration Center Vikaspuri zungah an chiah. Card hmu thar na si ahcun card na va hlam ni ah zeiti’ndah LTV, SV, RP na tuah lai timi kong ṭha tein an in chimh chih hna lai. Hi bantuk tuahnak ah a herhmi ca tete a ngei lomi cu (Help Desk)
Vikaspuri ah va kal i va chimh khawh zong a si.
Khoika Ah Dah UNHCR Registration Center Cu A Um?
UNHCR Registration Center
C-543A, Ground Floor
Vikaspuri, New Delhi -18
Telephone: 011-45705604
FRRO (Foreigner Regional Registration Offices) Tuahning Cang
Burma refugee Delhi ummi nih tuah lo awk a ṭha lomi cu FRRO hi a si. FRRO na tuah lo ahcun ramdang ah chuah khawh a si lo. Cucaah Refugee in a ummi paohpaoh nih FRRO cu kan tuah a hau tinak a si. FRRO tuah tikah a herhmi tete kan vun langhter lai.
Pakhatnak ah UNHCR nih rian a pekmi hna SLIC - UNHCR Registration Center ah recommendation (UN nih theih pi nak ca) zei hlan cem ah nan va lak lai. SLIC - UNHCR Registration Center nih theihpinak ca um lo ahcun FRRO tuah khawh a si lo.
Pahnihnak ah SLIC - UNHCR Registration Center nih theihpi nak ca a um hnuah Online Form (Registration) na tuah lai. Online Registration tuah tikah a herhmi cu, Slic- UNHCR Registration Center recommendation, UN card, Electric Bill, Passport Size , Inn-ngeitu ID, Inn-ngeitu nih theihpinak ca etc., pawl hna hi online tuah tikah a herhmi hna cu an si. Asinain FRRO Office na kal tik zongah a dihlak in na ken chih a hau lai. Eg. Inn ngeitu Voter ID le Inn ngeitu nih theihpinak ca le adang na ngeihmi document pawl zong na ken chih a hau rih. Cu ti na tuah ahcun fawite in na tuah khawh ko lai. Cun Police Tenaant Verification Form zong FRRO na kal hlan ah na ngeih asiloah tuah khawh a si ahcun a ṭha chinchin lai.
Renew Ningcang
FRRO renew-ning cu, Online Form na tuah lai. Online form tuah tikah Passport Size pakhat, UN card, FRRO Card a hau lai. Inn ngeitu pa nih caṭialpiakmi le ID card, electricity bill etc., pawl vialte kha (attach file) in tuah ding a si lai. Cun attached file na tuahmi vialte kha Xerox copy cu FRRO Office na va kal ṭhiamṭhiam a hau lai. Cuti’n na tuah lawngah fawite in na tuah khawh lai. A pakhatnak i ka rak langhtermi pawl vialte kha ken dih a hau.
Exit Permit Kong
Exit Permit tuah ahcun Online form na lak ṭhiamṭhiam a hau lai. Exit Permit tuah a vun i dan deuhnak zawn cu kum tlinglo hngakchia zong adang tein form lakpiak dih a si cang. Form adang tein lak dingah cun Passport size a hauh chih caah chungkhar ning in passport size a herh. Cun ICRC nih pekmi card, UN card, le FRRO Card a hau lai. FRRO Office in a va kal tik ahcun inn ngeitu ID le E bill le Caṭial piakmi kha na ken ṭhiamṭhiam lai. Cuti’n na tuah ahcun fawi tein na tuah khawh lai. Cun application pakhat ṭialcia in na ken chih a hau rih.
PCC (Police Clearance Certificate) Tuahning
PCC tuah ahcun Online form lak a hau lo. USA le Australia process hi ai dang ngai caah Austrialia belte Embassy zung nih Interview ni lila ah, PCC tuahnak cakuat pek colh a si. PCC tuahnak caah a herhmi: Na umnak inn ngeitu nih Vai holh in theihpinak a ṭialmi, a ID card copy, Electric Bill copy, UN Card copy, FRRO card copy, zung na dawrnak document copy pawl, Embassy ṭialpiakmi PCC soknak cakuat cun Nangmah nih PCC sawknak caah Application na ṭial a hau lai. Cucu PCC tuahning cu a si. Tuahnak hmun amah FRRO zung address ah a si ve ko nain an umnak building tu ai dang lai.
***
India Ram Ah Ralzam In A Ummi Hna Kan Luh/Chuah Ralrin Deuh Kan Hau
India cu kum 1951 convention lioah ralzam cohlannak kong he petlai in min an thut duh ve lo caah India cozah nih hin Ralzam zohkhenhnak le cohlannak ah cu ti ngai in ṭuanvo an ngei lem lo ti hi a fiang. Mah belte ralzam zohkhenhnak ah ṭuanvo ngeitu dingah Ministry of Home Affair, Ministry of External Affairs le adang Department pawl deuh hna nih hin ṭuanvo an lak deuh.
The Foreigner’s Act, 1946 le Foreigner Order tangah a tarlanghmi ramdangmi India ram chung luhnak, umnak le chuahnak phung tampi an ser vemi ah Travel Documents ngei lo in a lutmi le a chuakmi cu a herhning in dantatnak an ing ve lai ti a si. Cu he pehtlai in Kawlram mi pakhat cu Travel Documents ngei loin India ram a luh caah ‘Kum 1994 Calcutta Center Jail” ah an rak chiah bal nain kum 1995 July ahhin Center Cozah le UNHCR pawl bawmhnak thawngin an chuak ṭhan i ralzam sinak zong an rak pek chih ve lawlaw.
Kan tlangtar lei hun kir ṭhanning law Chin ralzam cu India ram “Mizoram” he hin innpa kan si kan muihmai kan i lawh dih pinah “Ramri” luh/chuahnak kong ahhin “Travel Docments” ngeih lo zongah kan i theithiam ngai ti hi fiangpup in “UNHCR” nih hin a theih cang ti hi ka ruahning a si. Kum 2012-14 UNHCR nih an dotthlat ning ahhin Kawlram ralzam pawl cu “Border an Cross” tikah harnak an tong lo an lut/chuak kho peng ko timi a si. Cucu kan unau cheukhat hna sinin theih khawh a simi cu “Malysia ah ai ṭhialmi le Kawlram ah a kirmi pawl hna sinin UNHCR nih hin lunghrinhnak a kan ngeih hi si. Hi pawl thil a um ruangah kum dang nakin “Resettlement Programm” hi a tlawm chin lengmangnak zong a si timi hi “Chief of Mission hlun” hmurka in a chuakmi in theih khawh a si. Nan kir zongah buainak a um lo nan him cang ko ti a si.
1. A Tlangpi In UNHCR Nih Resettlement Program: Pek a simi pawl tahfung kan zoh ṭhan tuah lai. Ralzam nih a umnak hmun ah harnak ṭihnung le fahnak tuar ding tiangin, buaibainak a tongmi pawl, ralzam nih a chuahnak ram ah a kir kho ti lo ding etc., pawl hna hi atu lio resettlement auhmi pawl deuh an si. Hi vialte hi “Ralzam Nu/pa Case” an zoh ṭhan. Cun ralzam a sinak ram ah a tonmi harnak pawl vialte kha zohpiak a si hnuah hi Nu/Pa cu pek awktlak a si ko timi deuh lawng kha pek a si.
2. Vulnerable Groups Pawl: Ralzam a simi nih a umnak ram ah hliam, fahnak le harnak ṭihnung a tongmi pawl Eg. Tlaihhrem, hrem, kutke pum tlinglo, hliamhmapu, caan saupi damlo ruangah zohkhenh a har cangmi le kum saupi ralzam dirhhmun in a um cangmi pawl hna nih hin “Resettlement Program” hi UNHCR nih a pek deuh hna.
Hi pawl an tahfung ahhin pakhat tal ah nai tel ve ahcun “Resettlement” na caah a lam a fawi deuh men hnga. Nain atu lio hi tluk in “ resettlement” hmuh a harnak a ruang ka vun tuak `han tikah kan ram ramkhel lei tlawmpal ai thlen ruang lawng ah si loin mi cheukhat “India in Malaysia lei ai ṭhialmi pawl le ramchung ah a kirmi hna thawngpang an theih hna ruang zongah hin India ralzam caah resettlement a harnak lam pakhat zong a si kho ve men. Cun a cheukhat Kawlram cozah rianṭuantu pawl India ram an rak tlawn paoh ah an chim tawnmi cu ralzam pawl hi rak kir hna seh harnak kan pe hna lai lo a kirmi cheukhat zong an um cang ko. Atu tiang ahhin cun him tein khua an sa kho ko Kawlram a dai cang buainak a um ti lo timi pawl hi India cozah sinah an chimmi ruang hna zongah UNHCR nih ralzam hi “attention” a pek ti duh lo zong hi a si kho vemi thil a si.
***
Chin Refugee Committee (CRC)
Delhi khuapi ah Chinmi ralzaam khuasami hna cu Chinram hmunkip le pengkip in a rami kan si tikah le, milu kan tam chin lengmang tikah; Hakha, Falam, Matu, Zomi (Tidim), Mizo (Kalay Area & Hualngo), Cho, Khuami le Mara tiah mahle community cio in dir le le i zohkhenhnak ngeih cio a si.
A bik in chiatni ṭhatni ton caan ah mahle community cio in
bawmhchanh le ṭuanvo i lak a si. Kan Chinmi zapi huap in ralzam kongah ṭuanvo
ngan bik latu dingah “Chin Refugee Committee (CRC),” hi 1996 kum ah an rak
dirhmi a si. CRC cu peng le tlang in community kip nih thlahmi kuzale upa hna
in dirh a si i, ralzam kongkau ah UNHCR zung he pehtlaihnak siseh, i
bawmhchanhnak a herhmi paoh cu CRC hruainak tangah ṭhutdir a si. UNHCR kong he
a pehtlaimi paoh ah CRC nih hin ṭuanvo le rian ngan bik aa khinh i rianhma
laknak zong a ngeih tawnnak hi a si.
Atu lio CRC members hi pengtlang pa 10 hrawng kan um. Cu hna pawl cu; Hakha, Falam, Zomi, Burma, Mizo, Cho, Matu, Zangiat, Zotung, Mara, Khumi etc., pawl an si. CRC nih a bik in ralzam caah rian a ti khawhtawkte a ṭuanmi pawl hna cu ralzam chungah mi harsa deuh pawl hna caah UNHCR ah an harsatnak zulh in S.A. maw asiloah Resettlement Program nawrpiaknak kha a tuahpiakmi a si.
Cun FRRO thar le Renew tuah a duhmi nih harnak le buaibainak an ton tikah a ti khawh tawk tein Police Verification tuah cu CRC hrimhrim nih zungah a hruai hna i, a tuahpi lengmang hna. Adang harnak Vai kut in hliamhma a tuarmi le eksiden a tongmi pawl hna siseh, adang buaibainak ruangah harnak a tuarmi siseh Criminal Case hna tiang zong hi fakpi in a ṭuan cuahmah ve.
UNHCR lei nih ralzam kongah a herh an tining in meeting an sawm caan paoh ah ai tel peng ve pinah UNHCR, Chief of Mission he ralzam kongah a herhning tonnak le khuakhan lairelṭinak zong a ngei lengmang. Cucaah ralzam pakhat a simi nih harnak le buaibainak na tonmi pawl kha UNHCR a rian ṭuanṭi hawi SLIC le Donbosco lawngah chim loin CRC zong ahhin chimrel khawh peng i zuam kho hna usih law a ṭhami a si.
***
Ara Legal Initiative
December 12, 2013 ahhin UNHCR nih ralzam tampi case an kharpiak
bal hna. Ralzam a phan tharmi pawl case zong an pompiak dih lem ti hna lo caah
“Upadi” lei thil thei deuh le thim deuh pawl nih Febuary 20, 2013 ah “Ara Legal
Initiative” timi min bunh in India cozah sinah “Registered” an tuah.
Hi an tuah hnawhchan biknak a ruang cu India nih hin kum 1951, UN convention ah min a thut duhlo ruangah ralzam he pehtlai in “Upadi” a ngei lo. Kum 1951 ah min a thumi hna ram nih cun ralzam pakhat nih ralzam sinak a cozah sinah a hal/nawl a si ahcun “Interview” ah biahaltu dingah “UNHCR Legal office, acozah le Lawyer ti’n ralzam soktu Nu/Pa cu biahal `inak tuah a si. Cu tikah Reject timi pawl harnak an tong kho lo. Nain India, UNHCR belte cu ralzam nih ralzam si khawhnak hal/nawl tikah le Interview tuah biahal tikah Lawyer a hmang kho lo. Cu ruangah ralzam tampi cu an konglam ṭha tein an i chim khawh lo ruangah reject an tongmi an um len hna. Cuti thil a si tikah Ara nih cun hi pawl vialte tlamtlin khawhnak ding caah ti’n “Refugee Status Determanition (RSD)” Legal Aid caah rak timhtuah i dirhmi bu kha a rak si. India, UNHCR nih Refugee pakhat “Reject or Accept” nak kong hi ralzam sinah thawngthanh ding a si ko nain a ruang zeihmanh um lo\in thawng a theihter bal lo caah hi vialte kongah legal tein “Ara Legal” nih cun ṭuanvo a lak hi a si.
Hi an tuah hnawhchan biknak a ruang cu India nih hin kum 1951, UN convention ah min a thut duhlo ruangah ralzam he pehtlai in “Upadi” a ngei lo. Kum 1951 ah min a thumi hna ram nih cun ralzam pakhat nih ralzam sinak a cozah sinah a hal/nawl a si ahcun “Interview” ah biahaltu dingah “UNHCR Legal office, acozah le Lawyer ti’n ralzam soktu Nu/Pa cu biahal `inak tuah a si. Cu tikah Reject timi pawl harnak an tong kho lo. Nain India, UNHCR belte cu ralzam nih ralzam si khawhnak hal/nawl tikah le Interview tuah biahal tikah Lawyer a hmang kho lo. Cu ruangah ralzam tampi cu an konglam ṭha tein an i chim khawh lo ruangah reject an tongmi an um len hna. Cuti thil a si tikah Ara nih cun hi pawl vialte tlamtlin khawhnak ding caah ti’n “Refugee Status Determanition (RSD)” Legal Aid caah rak timhtuah i dirhmi bu kha a rak si. India, UNHCR nih Refugee pakhat “Reject or Accept” nak kong hi ralzam sinah thawngthanh ding a si ko nain a ruang zeihmanh um lo\in thawng a theihter bal lo caah hi vialte kongah legal tein “Ara Legal” nih cun ṭuanvo a lak hi a si.
An Rian Asiloah An Ṭuanmi Pawl: New case pawl RSD interview tuah dingmi pawl hna kha ṭha tein Case Study an tuahpi hna pinah ralzam nih a ram ah a tonmi buainak he pehtlai in Case ṭial zong a bawmh hna.
Avoi khatnak RSD Interview Reject-mi pawl hna nih “Appeal form” an phit ṭhan duh tikah zeiti’ndah form phitning a si i, zei pawl hi dah Form chungah ṭial le belchap a hau timi pawl hna kha ṭha tein study an tuahpi hna. Cun UNHCR ah anmah hrim nih interview a ran khawh chungin an tuah ṭhan khawhnak ding caah nawlnak ca an ṭialpiak hna.
Ralzam case kharpiak cangmi hna kha UNHCR leiah Re-open ṭhan dingin nawlnak ca an ṭialpiak hna.
A herhning in case thar ṭial ah siseh, remh a haumi case siseh, ralzam le a ram buaibainak kong he a tlakning in case ṭial a bawmhchanh tawn hna.
Ara Legal hi UNHCR rian bawmtu si loin a rian ṭuanmi thil pawl belte hna hi UNHCR nih a cohlanmi a si. UNHCR nih budget le fund a pe lo amah tein acozah sinah fund a kawl i ralzam caah dirhmi Independent bu pakhat a si.
***
CHRO Le Ralzam
Chinmi nih INGO pakhat bantuk tein kan i ngeihmi cu CHRO hi a si. Mi zapi nih CHRO tiah a min kan theihmi cu 1995 kum ah an rak dirhmi a si. Phungning tein Canada le California ram ah register a tuahmi Organization Buu pakhat a si. A bik in CHRO nih ai hmaithlak bikmi rian cu hmunkip le ramkip ah a ummi Chin miphun hna kan nuhrin covo kilven le Kawlram i kan ton cuahmahmi harnak; Khrifa kan si ruangah hremnak le namnetnak, miphun hmete or Chin kan si ruangah Kawl miphun pawl nih namnet le kan miphunpi hrawh dih le cihmih dih dingin an kan timhnak kong pawl hna vialte, Kan caholh tiang zong kilven, kan covo a simi kan nuhrin covo humhim le runven pawl hna hi a tlangpi in a ṭuan bikmi cu a si ko.
Kan theihcia bang kan ram uknak a ṭhatlo tuk ruangah kan Chin minung pawl cu kan chuahnak ram hmanh ah kan duh paoh in um ngam loin vawlei khuazakip cul in kan i ṭhenṭhek dih cio hna. Cucaah CHRO zong nih amahle a ṭuan khawhtawk tein ai zuam ve i Chin ralzam umnak hmun le kadang dang zongah CHRO Office cu on khawh le dirh khawh dingin ai zuam hlei ah biatak tein Chin ralzam caah rian a ṭuanmi a si. CHRO nih office a onnak hmun pawl hna cu; Thailand le India ahhin a si nain kum 2013 kum dongh lei in Kawlram Rangoon zongah zung pakhat a on chap ve cang. CHRO staffs pawl hna nih anmahle umnak ram cio ah an si khawhtawk tein miphun le ram caah anmah sining hoih in rian hma an lak cio ve.
Kum zeimawzat cu India, Aizawl office pakhat a simi nih Kawlram chung i thil a cangmi kan nuhrin covo kong le biaknak kongah Kawlram cozah nih phung a buarmi kong vialte cu Special Documentation a tuah. Cu a dih hnu caan tlawmpal in India ram khualipi a simi New Delhi ah office pakhat a rak on chap. Delhi CHRO office nih hin Mirang ca in Chin miphun kan harnak le kan buainak tete cu a ṭial hnuah vawleicung ram pical deuh a simi sinah mi zapi theih in chim fiannak a tuah tawn. Nuhrin covo kong le a herhmi dangdang ruangah mi zapi sinah awareness le traning tete zong a tuah tawn hna.
A bik in Delhi CHRO nih Chin ralzam hna cu UNHCR le DonBosco hna sinah ca a ṭialpiak hna. Cun ralzam lak i miharsa deuh timi pawl hna zong bawmhnak tete a pek pah ṭheo hna. CHRO nih Humanitarian caah Fund a ngeihmi a um lo nain Delhi Chin ralzam tampi ei awk le din awk a ngei lomi le damlo ruangah Sii-inn piahnak le kalnak a ngei lomi pawl hna, inn ngeitu nih inn man pek khawh lo ruangah inn in dawichuah a tongmi hna tbk., pawl vialte hi CHRO nih an konglam fiang tein a theih hnuah ramleng um Laimi sin le ramdang minung amah nih a theih hngalh deuhmi pawl sinah lakhruak in bawmhnak a halpiak hna i, anmah le harnak zawn cio hoih in bawmhnak a pek hna.
Cun Delhi Chinmi nih kan tonmi harnak a bik in kan nule pawl nih
an tonmi harnak pawl vialte cu CHRO nih `ha tein Documentation a tuah hnuah
INGOs, NGOs, le cozah ngan deuh pawl
sinah tlangzarhnak a tuah. Cun Delhi Chinmi kan fale pawl nih fimnak an hmuh
khawh venak dingah a lamkip in ai zuam ve pinah a si khawhtawk tein bawmhnak
zong a pek pah tawn ve.
CHRO nih a bik in ai hmaithlak bikmi rian cu Advocate le Documentation hi an si. Chin ralzam nih Legal Assistance kan hmuh khawhnak ding caah Local NGOs pawl he rian ṭuanṭinak le khuakhan lairelṭinak zong a ngeih peng ve. Hi pawl vialte pinah Delhi ralzam nih a dirhmi Community tete pawl le UNHCR an i pehtlaihnak zongah thazaang tampi chuah in a teltumpi ve hna.
***
US Ah Nupi Pasal I Laaknak Kong He Pehtlai In
US ah a zungzal um dingin chungkhar i kawh-auhnak hi a lam phun
tampi a um. Cu vialte lakah, tutan i vun ṭial
ka duhmi cu kan miphun chungin US ram ah Green Card aa tlaihmi (asiloah) rammi
sinak (citizenship) a ngei cangmi nih Kawlram, India, Malaysia, tibantuk ram
pakhatkhat ah tlun in, nupi a ngeimi pawl (asiloah) va a ngeimi pawl – i laak khawhnak kong a si lai.
Kan theihfian deuhnak dingah tahchunhnak (tcnk) in Mr. Y kong ka vun chim hmasa lai. Mr. Y cu Green Card aa tlaihmi (or) rammi sinak (citizenship) a ngei cangmi a si. Nupi ṭhit duh ruah ah Malaysia ah a va tlung. Kuala Lumpur khuachung um Khrihfa biakinn pakhat ah ṭhit-umnak puai an tuah. Pastor nih i umnak lehhmah - Marriage Certificate a pek hna.
Cu hnu cun Mr. Y cu US ah a rak kir ṭhan. A nupi laaknak form (so-hluah) a ṭin. A dangdang a herhmi catlaap – Supporting Documents cu a tling dih. Asinain, nupi laaknak a tuahmi cu Immigration nih an pom lo – Denied an tuah. Zei ruangah dah an pompiak lo ti-ah cun Marriage Certificate ruangah a si. Malaysia Khrihfa biakinn ah an i umnak Marriage Certificate lawng cu a tlaamtling lo. Cucu Immigration ahcun ‘Traditional Marriage’ bantuk lawngah ruahpiak a si.
Cucaah, Immigration nih an pommi - a tlingmi Marriage Certificate cu cozah sinah laakmi (civil registered) tuahmi a si herh. Mr. Y le an nu nih Malaysia an um lioah cozah nih theihpimi Civil Registered Marriage Certificate an rak laak ding a si. Zeiruang tiah cun Malaysia ram ah aa ṭhi-ummi an si. Malaysia ram chungah ṭhi-umnak kong he pehtlai in Malaysia cozah nih upadi phung an sermi pahnih a um. Cu hna cu;
1) The Civil Marriage Ordinance No. 44 or 1952
2) The Law Reform (Marriage and Divorce) Act 1976: mah hi cu March
1, 1982 lawngin (Effective) mi a si.
Cucaah, Malaysia ah aa ṭhi-ummi
cu Malaysian Registrar-General of Marriage, National Registration Department,
Headquarters at Petaling Jaya, Selangor, Malaysia: ah laak ding a si ko hnga.
Amah belte, Malaysia ah aa ṭhi-ummi pawl caah cun
Passport a ngei lomi ralzaam dirhmun in
a um liomi caah cun - a cung i ka rak langhtermi hmun ahhin Civil Registered
Marriage Certificate laak cu a har ngai men lai. Cucaah, Khrihfabu i pekmi
Marriage Certificate pinah Court/lawyer (sih-ne) pakhatkhat sin tel ah
‘Secondary Evidence’ caah i `hi-umnak tehte catlaap (document) laak a herh tiah
ka ruah.
Amahbelte, Kawlram chung i aa ṭhi-ummi
caah cun Khrifa phung in ṭhit-umnak (Christian Wedding) kha hika ahhin an pom
ko. Ṭhit-umnak a tuahtu (Officiating Minister) nih ṭha
tein tuahpiakmi Marriage Certificate a si ahcun a ngah ko.
Cun India caah cun Khrihfa phung in aa ṭhi-ummi an si ahcun
Church nih pekmi Marriage Certificate pinah cozah nih theihpimi - Civil
Registered Marriage Certificate kha laak chih a hau. Cucu India nih upadi a
ngeih vemi - the Special Marriage Act of 1954, or the Christian Marriage Act,
ning in a si. Civil Registered Marriage Certificate cu Government Registrar of
Marriage timi zung ah lak khawh a si. Cu Marriage Certificate cu monu le mopa
um lio lawngah Registrar nih a pek tawn hna. A fees tlawmpal liam hau ve.
US ah nupi/pasal laaknak tuah tikah a hmasa bik step ah a
tlangpi’n a herhmi catlaap (documents) pawl cu:
(1) Marriage Certificate (Cozah sin le Khrihfabu pastor (or)
Minister sinin)
(2) Na auh dingmi nu (or) pa i Birth Certificate
(3) A luanciami kum hnih chungah aa ṭhi-ummi
an si ahcun Wedding Photos
(4) A hlan ah nupi/pasal a rak ngeiciami an si ahcun hlan i an
nupi/pasal – Previous Spouse he i ṭhennak
Divorced Decree/certificate; a nupi/pasal ṭhing
a thi cangmi a si ahcun a thihnak lehhmah – Death Certificate
(5) A autu le auhmi i an Passport-style Photos (2 - 2 size)
pakhat veve.
Cun hika zawn ah a biapi tukmi theih ding pakhat a simi cu: a hlan ah phungning (Legally) in nupi/pasal a rak ngei balmi na si ahcun nupi/pasal thar na ngeih hlan ah Divorce na tuah hmasa hrimhrim a herh. Hlan na nupi/pasal a thi cangmi a si ahcun Death Certificate na damhkhaan hmasat hrimhrim a herh. Cu hnu lawngah nupi/pasal thar ṭhit-um naa timtuah lai. A ruang cu US ah ‘polygamy’ timi voikhat ngeih ah nupi/pasal - pakhatnak tam a ngeimi ah an in ruah khawh. Cucu US upadi nih a pom lo taktakmi a si.
***
Australia Pumpak I Laknak (CPP) Kong Tawi
Australia ram pumpak sponsor in kan kalnak he pehtlai in
biahalmi tete an um pah lengmang caah a tawinak tein a tanglei ah ka van ṭial.
CPP timi cu Community Pilot Proposal ti a si. Hi lak dingmi cu UN Card a
ngeimi, ramhnihnak ah a ummi si a herh.
June thla ahhin mithar an lak le laklo ai thei lai. Voikhat
lakah minung 500 a si. Vawleicung ralzam paoh nih sok khawh cio a si. Avoi
thumnak hi a ralaimi June 2015 ah an on ṭhante
lai tiah zumh a si. Nain cucu aa fiang theng rih lo.
Australia ah a ummi pakhatkhat nih sponsor tuah ka duh hna tiah MRC Migrant Resource Center office ah va kal in hi laknak hi va hlat a hau.
MRC zung nih hi bantuk laknak lei ah ṭavuan a pekmi hna an um. Cuka ahcun min pek a si. Booking tuahnak ah Stage A $ 660 hrawng pek a hau. Cu hnuah minung 500 an full rih lo ahcun Form rak ap ti a si ahcun, Stage B $ 6000 tluk pek a hau. (Mah hi phaisa pekmi hi Stage A le B ti a si le interview tuahnak maw siloah medical sungh sual i cohlan si lo sual ahcun sungh dingmi a si.)
Cu hnuah Stage C timi Visa man le MRC man pekmi a si. Main Applicant caah $ 16,444 midang fale le nupile minung pakhat ca cio ah $2,680/- le $ 2,750/- pek ṭhan a si. Cun Bond caah $5,000/- chiah a si i, phak hnu kum khat hnu ah Bond chiahmi $5,000/- cu a kir ṭhan.
Stage C phaisa pek hi cu Embassy ah Interview tuah hnu Visa ngah a fian hnuah pekmi a si.
Medical chek-nak ah a dihmi zong mah tein liam a herh fawn. Visa hngah hnuah mahte in Air Ticket i cawk a si rih. Air Ticket man hi cu duh le IOM ah phaisa cawi khawh a si. Ralzam sinak na ngah rih lo sual a si ahcun UNHCR nih recommdation ca a ṭialpiak a hau lai. Ralzam sinak a ngah lomi dihlak sinah an tuah kho ve lo. Anmah le sining hoih in UNHCR nih a herh a tining in a bawmh ve hna.
Tukum Autralia ram an tangkaa kum ah CPP pumpak i laknak kongah phaisa pek ningcang fiang deuh in ka vun langhter ṭhan lai.
1. 1st stage ah Dollar
2,680 (Application book confirm tuahnak
ca)
2. 2nd stage ah 16,444
( Apllication Comfirm tuah hnu rian hma an lak hram thawk nak ding ca)
3. 3rd stage ah 2,680
( Application a donghnak biakhiahnak tuah nak ding ca)
Hi pawl vialte na pek khawh dih hnu ahcun na kal um zei maw zat
cu a fiang cang lai.
***
Ralzam Hngakchia Le India Ram (Upadi)
Vawlei cung khuaza kipah kal law phun (Law) an ngeih dih lai. Cu
bantuk (Law) cu ka theih lo keimah he a pehtlaih lo ti’n hrial kho a si lo. Na
umnak ram nih an ngeihmi (Law) cu na duh zong duhlo zongah na zulh ve hrim a
hau. Ahohman ram pakhat nih a ngeihmi (law) chungah kan luat kho lo timi hi
theih peng a herhmi a si.
Cu ve bantuk tein India ram cu tlaihhrem Case tete hi a tampi an
ram ah an tonmi buainak pakhat cu a si ve. Hi bantuk buainak a tuahtu pawl hna
hi `ha tein an dothlat hna tikah kum tlinglo pawl hi an tam ngai ti a si. Cu
ruangah India ram mibupi nih kum tlinglo pawl hi ti’n an zalonnak pek peng a si
ahcun hi bantuk buainak hi kan ram ah a karhchin lengmang lai. Cucaah cun kum
tlinglo caah phungthar na kan serpiak a hau ko ti’n Parlementry ah ca an kuat
hnuah a tanglei bantuk tein kum tlinglo caah phungthar tete zong an hun ser
venak hi a si.
1). Kum 16-18 karlak pawl nih sual an tuah a si ahcun thonginn
ah chiah khawh an si ve cang.
2). Kum 18 tang a simi nih an hawile kom pawl hna he Birth Day
party maw asiloah adang hawi le kom nuamnak party an tuah i a herh loin Music
thang tuk in an chuak sual a si ahcun Palik sinah ripawt tuah i Palik nih `ha
tein hleithlatnak an tuah dih hnuah dantat le thonginn zongah chia khawh ve an
si.
3). Tanghra Exam a tuah karmi or a awng kami pawl nih “Nu le Pa”
an i duh ruangah Park hna ah lamlen timi bantuk an hman sual a si ahcun hi pawl
vialte zong hi dantat khawh an si.
4). A bik in kum tlinglo a simi poah nih Drug an ton/hman sual a
si ahcun thong kum 5 tiang hmanh thlak khawh an si cang lai.
Cucaah Nu le Pa nih kan fale pawl hna hi ṭha tein kilven le cawnpiak thiam hna zong a herh tuk hringhranmi a si. Ralzam dirhmun in na fa nih thil sual pakhatte a tuah sual i Court hna ah na phanh sual pingpang a si ahcun a tlawmbik kum 3-4 karlak na case a dih kho ti lai lo.
***
Ralzam Community + UNHCR + Local NGOs
Ralzam timi biafang hi ṭha
tein ruah tikah a fak ngaimi zong khi a lo ko. A ruang cu mipem dirhmun in mi
ram dangah kan um hna tikah kan duhmi le herhmi thil pawl hna cu kan duhning le
kan herhning in kan co kho lo. A si ahcun kan min ah ralzam ti’n kawhmi kan si
cang caah kan duh zong duh lo zongah UNHCR mandate tangah um cu kan hau ko.
Hi kong ahhin kannih cu ralzam dirhmun in i dornak ram ah zungzal um thai dingah timh tuahnak le timhlamnak a ngeimi kan si lo caah ralzam community hruaitu pawl zong nih kanmah pakhat ca lawng thil tuak le ruat loin rian kan ṭuan zungzal zong hi a biapi tukmi a si. Hi ti ka chim tikah zei dangpi in a ruatmi zong kan um ko lai. Ka chim duh bikmi cu UNHCR nih a ngei mi policy pathum hnu in ralzam nih kan mahte in Local NGOs pawl he i pehtlaihnak tuah hi kan herh maw timi hi ṭha tein kan zoh ṭhan a hau.
UNHCR nih hin ralzam caah Durable Solution hi biatak ngai in a ṭuanmi cu a si. Semnak ram ah kirter, zaam/dornak ram in a ram thumnak kal khawhnak lam sialpiak ding bawmh hi an si. Cu lakah zaamnak ram ah i dornak ahhin ralzam nih UNHCR cungah lungtlin lo nak kan ngeih tawnnak hi a si. UNHCR nih a ngeih mi policy pathum hna hi kan duhlo zongah kan zulh hrim ding khi a si ko cang. Kan herhlo ti’n kan chim len ko zongah kanmah ram lawng kha ralzam cu kan si lo timite kha kan lung ah a um ding le kan philhlo awk cu a rak si ziar. Hi bantuk UNHCR nih ralzam pawl hna cungah a ngeihmi Policy pathum kha kan duhlo le cohlan loin kanmah tein Local NGOs pawl hna sinah bawmhnak kan hal`han lengmang hna tikah a donghnak ahcun “Vai le Vai” India le India” kan ti hrat hna cu UNHCR thei loin thil kan tuah kan timi pawl kha si ti loin Local NGOs pawl zong nih a thlite in ralzam theihlo tein UNHCR he pehtlaihnak a rak hal ve lengmang hna tikah ralzam caah rian an rak ṭuanmi le bawmhnak an pekmi vialte cu UNHCR nih a theih ṭhan lengmangnak zong a si.
Cucaah kanmah tein Local NGOs pawl sinah pehtlaihnak tuah hi kan caah thilṭha nakin nun hremtu deuh khi a si. UNHCR nih a ngeihmi policy pathum tangah khan na duh zong duh lo zongah um law na harnak le na herhmi kha fiang deuh in an in theih lai i, na caah thilṭha hmanh a chuak kho deuh lai. Hi an ngeihmi policy hi “By Force” in na nunnak ah an hmang kho lo. Na duh ahcun na hman lai i na duhlo ahcun na hmang ve fawn lai lo.
Kan theih thiam dingah UNHCR nih cawnnak a tuahmi ah khan na fale kha cawnter kaiter hna loin Community le Church nih a ngeihmi Free sianginnte ahkhin ṭha tein cawnter le kaiter ko hna. UNHCR nih bia an in hal hna tikah ziah na fale DonBosco le a dangdang cozah sianginn ah na kaiter hna lo tiah, an in cak hna a si ahcun kan fale an kal umnak phaisa kan pe kho hna lo. Ni fatin an kal umnak ah a tlawmbik Rs. 50/- tal cu pek peng a hau. Cucaah phaisa kan ngei lo ti ding khi an si ko. Chim duhmi cu UNHCR nih (Zaamnak ram ah i dor chungnak) a tuahmi kong ahhin a hlei in Local NGOs pawl sinah kan i pehtlaih a si ahcun kanmah le kanmah tu khi nun kan i hrem deuh a si ko lai.
UNHCR services kha kanmah caah zeihmanh santlaihnak a umlo a si ahcun daite tu in um i kan herhmi a ram thumnak kalnak lei tu kha biatak tein kan i zuam deuh awk a si. Hika kan umnak ah Local NGOs pawl he kanmah tein pehtlaihnak kan tuah len ding le kan kawl len ding zong a si lo. Kan tuahmi thil nih kanmah le kanmah kum saupi nun hremnak a kan pek nakin zeihmanh i pehtlaih len lo i kan harsatnak kha zunglei nih fawi tein an kan theih khawhnak ding lam tu kha kawl i zuam deuh awk a si ko. Local NGOs dihlak si loin kanmah tu nih a thlei danzia kan thiam kha a biapi ngaimi cu a si.
***
Delhi Ah Community A Ummi Tete
A tanglei ka vun ṭialmi pawl hna hi Delhi ah mah le Myone hoih in kan ngeihmi hna community pawl an si. A dang pengtlang chungin dirhmi pawl hna cu ka vun langhter hna lai lo. Delhi ah ralzam dirhmun in kan um hna tikah a karlak tete ah harnak le buainak kan ton pah ṭheo tawn. A bik in kan umnak Vai pawl hna he hin harsatnak le thleidannak hi kan ton tam bik. Cucaah harnak le buainak na ton sual tikah a tanglei Community tete hruaitu pawl an min le phone numbers ahhin zeitik caan paoh ah contact tuah khawh peng an si ko.
1. Burma Mizo Community
2. Falam Community
3. Zomi Community
4. Hakha Community
5. Kuki Community
6. Zotung Community
7. Zanniat Community
8. Khumi Community
9. Cho Community
10. Matu Community
11. Delhi Chin
Christain Fellowship
12. Chin Refugee
Community
13. Chin Human Right
Organization
***
Delhi Churches/Fellowships Pastors
Delhi ralzam hi khua tampi ruah tikah kan van a ṭha ngai. Ralzam dirhmun in kan um tikah Khrifa buu tete kan vun dirh hna kanmah le holh cio in Pathian kan thangṭhat khawh peng caah lunglawmh lo awk a ṭha hrim lo. Cu ve bantuk in Chinmi cu miphun hmete hmanh si ko usih law, Pathian a cawisang i thluachuah a pekmi miphun pakhat kan si. Kan thinlung put zong a ṭha i kan ruahnak zong ah pakhat le pakhat ai dawmi le midang cungah zawnruahnak a ngeimi miphun kan si.
Delhi khuatlang ah Khrifa zeimawzat kan um hna i, a tanglei ahhin theih tawk vial ka vun langhter hna. An bu min le Pastors min telhchih a si Ka theih khawh lomi le ka vun langhter khawh lomi zong an um kho men. Hi vialte India ram ah Chin ralzam Khirfabu kan um cu zeitluk in dah mi thluachuak kan si ti hi theih khawh a si. Cucaah Khrifabu pakhat le pakhat ṭhat caan le chait ni ton caan hna ah a tanglei phone numbers le min ahhin zalong tein bawmh i hal, thawngpang i theihter khawh cio a si.
Name Church/Fellowship Phone No.
1. Rev. Zakiaua D.T.F. 9560320513
2. Rev. Malsawmtluanga D.T.F. 8527948719
3. Rev. Van Biak Nawl C.C.F.
9818940823
4. Pastor Sui Dun C.C.F. 9717370181
5. Rev. Gin Khan Do Z.C.D. 9971379562
6. Pastor Kin Za Dong Z.C.D.
8802988342
7. Pastor Kham Ling R.C.
9560608157
8. Rev. Kam Ling F.A.G.A.
9717805664
9. Pastor Gin Lam Khup F.A.G.A. 9717805664
10. Rev. Vung Khu Thang B.A.G. 8527948177
11. Rev. Peng Thawng L.C.C. 9560956437
12. Rev. Za Lian Sang Z.C.F. 8826433357
13. Rev. Benjamin U.P.C. 9810612969
14. Rev. Henry U.P.C. 8130646599
15. Rev. Rosiama (part time) U.P.C.
16. Rev. Hlah Muan M.C.C. 9717032878
17. Rev. Nan Suan Lian Z.Z.B.C.
8447659433
18. Rev. Do Khang Langh Z.Z.B.C.
9818438745
19. Rev. Boi Kho M.C.F. 9971332893
20. Pastor Hmangaihzuala M.C.F.(D)
7042269112
21. Pastor Than Tuan Z.C.F(B)
8802076802
22 Rev. T.K Lian Z.C.F(A)
9911282977
23. Pastor Van Ceu Ham C.B.C
8130109146
24. Pastor Luke Kan Talie K.C.F
9958576332
25. Pastor Lahtawzauraw K.C.F
9711106536
26. Rev. Khamh Bawi Thang D.C.B.C.
9971033658
27. Rev. Maung Hlah M.B.C 9650853967
28. Pastor Lalrinkung D.M.C.F
9871571487
29. Rev. Sui Nei Piang D.B.C.F
8826474901
30. Pastor Cin Sian Par B.C.A
8447046137
31. Pastor Joseph Thian Uk Z.T.C.F
9650773673
32. Pastor Cung Aung Mang L.F.B.C
9560084591
33. Rev. Johnson S.D.A
9958453365
***
Theih A Herhmi Address Pawl
- UNHCR Zungpi:
B-2/16, Vasant Vihar
New Delhi-110057
Ph. 01143530424
Email: indne@unhcr.org
- UNHCR Registration: Ralzam mithar a rak phanmi
nih a hmasa bik zung kalnak le FRRO tuah a duhmi pawl hna caah a tanglei
address ahhin kal hmasa a si tawn.
*UNHCR Registration Center:
C-543A, Ground Floor
Vikaspuri, New Delhi - 18
Telephone: 011-45705604
- Women Protection Center or Outreach Center: Na damlonak, himlonak le Delhi ah na tonmi thil, hi thil cu UNHCR lei ah chim dingah a ṭha ko tiah na timi pawl vialte chim rel khawhnak ding hmun a si. Zarhkhat chungah Nili (4) lawng zung kai caan a si. Cawnnithum paohpaoh cu zungkhar a si a ruang cu nithum ni poah hi zarkhat chung an rian ṭuanmi pawl vialte kha an mah nak in sang deuh pawl i ceih hmai tti nak an ngei caah zung an onh lonak a si. A taangmi ni ahhin na lungchung um bia va chim khawh peng a si. Thlathum or Thlali dan ah voikhat hi minung pakhat nih luh le ton khawh an si. Akarhlak ah lakrual in thil pakhat khat pompang ton sual ruang hna ah na ton duh hna a si ahcun ruah piah le ton khawh zong an si ko.
- Women Protection Center:
C-543A, Ground Floor
Vikaspuri, New Delhi 18
- Social Legal Information Center (SLIC): Ralzam nih buaibainak kan ton tikah Case FIR tuah kan duh a si ahcun a tanglei hmun ahhin kal khawh a si lai.
*SLIC
C-543A, First Floor
Vikaspuri, New Delhi-18
Telephone: 011-45706631
*SLIC Care Renew duhmi caah: Na UN card na renew duh tikah a tanglei hmun ahhin kal khawh a si lai.
576, Masjid Road Bhogal
Jangpura, Basement
Ph. (011- 65253867, 24379855).
- Access NGOs: Rian‘uan a duhmi le thildang Small Business tbk., pawl nih a tanglei address ahhin kal khawh a si lai.
*Access NGO
C-543A, Basement
Vikaspuri, New Delhi 18
- DonBosco: Nan fale sianginn kainak siseh adang damlonak Medical Report le S.A nawlnak tuah na duh tikah hika hmun ahhin kal khawh a si lai.
*WZ-83, Budella Village
Opp. MCD Hall, Vikaspuri
New Delhi, West.
Pin: 110018
A cunglei address ahhin nanmah le kal duhnak hoih in kal khawh le
va ton khawh an si.
***
India Chin Ralzam Harsatnak: Delhi ah Chin ralzam pawl
nih a tlangpi in harnak ton bikmi cu Vai or Kala kut in hliamhma put le
tlaihhrem pawl hna hi Ralzam nu/pa nih an ton bikmi harnak an si.
Kan nun a him lo tikah minung pakhat telawng in Bazaar kal zong ṭihnung a si cang. Chun zongah kan
him lo, rian an/kan ṭuannak zongah himnak kan hmu kho hlei lo. Cu bantuk an/kan himlonak kong UN le a rianṭuaṭi
hawi Local NGOs sinah an/kan va chim tikah ralzam nu/pa tu kha sual phawt ṭhan
lengmang a si tawn. Delhi ah Chin ralzam
mi cheukhat cu kum 10-15 a um
cangmi hna an si i, cheukhat cu kum 2-9 tiang an si hna.
Pawcawnnak ah rianṭuan kho taktak lomi pawl hna lebang cu zan
bazar-nak hmun i, Kala mehhaang zuar pawl nih an hlonhmi an zuar duh ti lomi
pawl kha an char i, zan tlai ah bazaar an kal tawn. Cu bantuk zan tlai hnu ah
leng an chuah tikah Vai kut in harnak tampi an ton chap tawn.
Delhi ah a tlangpi in Factory le company sehzung ah rian a ṭuanmi
pawl hna nih an thlahlawh cu Rs. 3,000 - 4,500/- karlak lawng a si. Cheukhat cu
damlo ruangah khonh (leave) an lakmi a tam deuh caan ahcun thlahkhat ah Rs.
2,000- 3,000 telawng hi an hmuh khawh mi a si cang.
Innchungkhar in a khuasami pawl caah cun pawcawnnak hi lungdong
taktak khi a si ko. Van an zoh a sang, lei an zoh ah pit ko. Ralzam nih inn an
hlan khawh bikmi pawl hna hi Rs. 3,000 - 5,000 kar hrawng a si. Mi chuekhat nih
an hlanmi inn-khaan cu thlalangawng zong a um lo tikah ngamdamnak lei ah a him
lo tiah kan ti khawh hnga. Mi cheukhat cu rawlchuannak coka a um hoi lo tikah,
inn chung bakah chumhchuan chih a si tikah upa siseh, hngachak fasem ngei lio
mi chungkhar ca lebang ahcun zeidang thil nakin a har deuhmi a si. Ralzam
cheukhat umnak lebang ahcun ti-al in rawlchuan a si caah kum khat ah kal
(kidney) `hat lo ruangah Operation tuahmi zong tampi um a si. Ralzam nih dam
zawkzawk duh ruagah Private sizung ah do kan cawi i, rianrang in um le kal cio
a si tawn. Nain UNHCR nih sizung an umnak ah an dihmi pawl cu a bawm duh ti hna
lo tikah Khrifabu le Community nih anmah le sining cio tein bawm le dirkam cio
a si.
A tanglei hmanthlak pawl hi DCCF nih Delhi Chin ralzam nih Kala or Vai kut in thliamhma a ingtuarmi hna pawl hmanthlak a khomhsuatmi chung ta lak chinmi an si.
1. Cawsa kg-1 ah Rs. 230/-
2. Arsa kg-1 ah Rs. 170/- Voksa kg-1 ah Rs. 180/-
3. Ngasa kg-1 ah Rs. 150/-
Malaysia Chin Ralzam Harsatnak: Malaysia (Cameron
Highlands) vun ti bak ahhin zapi lungthin hna a lauter cang rua ti awk in a um.
Cameron Highlands ahhin ralzam tampi nih lawlawse pawcawnnak caah ti’n i dornak
hmun ah hmanmi hmun pakhat a si. Ram lak ah um a si caah kal umnak lei ah
harnak tampi ton khawh a si. Mi cheukhat nih dum le lo tuah in khua an sak
cionak hmun a si caah UNHCR lei zong nih cu tluk pi’n a va veh kho hna lo. An
umnak lei ah hin Operasi pawl nih an vun luhhnawh hna lebang ahhin cun Nu le
Hngakchia caah a har khun i, zaangfak an si hringhran.
Kum 2014 hnu nihin ni tiang Malaysia ralzam le UNHCR dirhhmun cuai
vun thlaiṭi lebang ahhin cun zei tluk in dah ralzam nih lam har kan phanh ti hi
hmuh le theihhngalh khawh colh a si cang. Harnak an tonning vun zoh tikah
Ralzam Card thar pek ciami he peek rih lomi he zong UNHCR nih a zoh khenhning
hna a derthawm chin lengmang timi kha hmuh khawh a si cang.
Cucaah Malaysia ram Chin
ralzam pawl hna an ṭhutdir le an dirhhmun vun zoh ṭhan tikah khuaci mui kan si
cang. Malaysia ram Chin ralzam nih hmailei cuan in kar ka hlang lai timi
ruahchannak zong chim ngam dawh a si ti rua lo. Zing le zan a tam cang
chungkhar khuasatnak ah pawcawn a har chin lengmang i, hmailei kongah lungre
theih le vansang au in um cio a si.
***
Pupa Holhthuk
A
A bon = A dam,
amah ning, amah khel
A bung = A dihlak
khawmh
A carin =
Thlapa detka te
A roh = A
thihtak
A zarh =
Thawngchia, chim chia
Aidi = Duh nun chin lengmang
An nem = Bia nem
Arte kai = Mui
chupchap
Awlh =
Tlangrian `uanter lo
B
Bihzun = Zohthla
Buarkai = A ṭhing,
a hlun, zunṭhing, a buar
Buhhniang = Nupi ṭhit
thaizan putmi rawl
Bungṭhu =
Sariahthawh kal tik i thlacamtu
Buvel = Ngal,
rul buvel
C
Cangpum ti = Facang zun
lai ti lian
Cawhnawn = Zuhui
Chanting = Lailer le
tilim nih an hrinmi sia
Cunzar = Pumrua
Chik le Caan = Hliah le
caang
Cungkun/cengkun =
Tappi ser i donhmi ihnak
D
Dairial = Tikik
Danghzing = Biakmi
Khuazing
Dingthlu = Khuazing
Pathian
Dothiang = ṭhutdan
sang
Dumdang = Pher
E
Ertai = Nek,
hruhru hranghrang in mi va ti
Entau = Zuam
cawh
Ee, et = A par
an to
Em = Re,
tlak, an I lo
F
Fam = Thuamh, ṭamh
Fang = Kut
cung chanh, pek colh, bat lo
Fen = Hliam
Fumhring = Dawhnak,
iang ngeih
Fuzung = Fu
H
Hlado = Vahla
Hlanval = Caan
tawite caah, vawlei
Hlawn =
Thilthuam, thuamthil
Hle =
Lungtak a si lomi
Haizar = Ngalno,
ngalthi
I
Iang =
Duhnunnak
Ih pung leng = Zan nungak
len ṭin caan (10:00-11:00)
Imh = Midang
harnak ton tik i diriamh cei seh, cim seh ti lungput
Ing = A
chia leimi ziaza
Inn lailenh = Fanu
thahpiak tikah sa le thilri zamh
Inpilchin = Khuapi
ning in khuadang va chim
K
Kaileng, Kaitial =
Kaite
Kaite va = Kaite
Kaa pau = Biachim
holhrel
Kauṭial = Hrai
Kawidua = Hawikom ṭha
Kawrtleng = Kum khat
chung tilian hmanung bik
Khukṭhi = Kum aa
rualmi hna
Kuttawi = Semrel, i
zat lo
L
Laicin = Lai
khat
Laicin sempi = Lai unau
chuak khat
Lailo =
Thlairawl phuntling cinnak lo, kum li nga thlawhmi
Lairel =
Biaceih khuakhan
La thum = Caw
Leichum kaa-a =
Mi biachim thiam lomi
M
Malrua = Ngaitchiat lungfahnak bia chim,uhṭahnak bia
chim
Marbang = Tha bat
Marphau = Lamkal,
Kehlan
Mawfa = Nuhawiṭha
Mehbawl = Citani
Marzang = Khualrang
Me lo = I
hngilh lo
Merem = Hnangam,
ih thawt, hngilh thawt
Mitpar =
Duhnak in i ṭhial lengmang
N
Nauta = Michia
Ngakchuan = Ngakchia
Ngiam =
Hnangam in ṭhut
P
Pafa hme palh = Mui chupchap
Parleng = Ngaknu
Dawh
Parṭhaleng = Zan ih
caan cut
Punghawng = Ih lai
arkhuan
Phun u =
Bawi phun
Phun nau = Phun tenau
Perkuarkhat = A tlawmte
Pelrel = A leet
R
Ramhran = Raltuk
Ramcangkha = Ramcar Lio
caan
Rauthla = Mithi
thlarua
Replo = Daithlan, Tlamtling lo le a ṭha
lomi
Rualhawi = Hawikom
Roriak =
Philh khawh lo awkin a tangmi thil
Runinn =
Umnak in
S
Saisimen = Ngaknu
Dawh
Sakho khat = A tampi
Salangzul = Ram riak
kho deng pa hngakchia
Sapa tuk =
Bawmhhalnak ah sa a man in zuar
Seikiak = Fa ngeih
hlan thih
Semcawi = Fa ngeih
Sangban = Hrawlsang
Sarsa = Sa thi
cia ram lakah hmuhmi
Singlo = Zoh cim
lo
Sikngen = Ar
T
Tinfim = Mifim,
biafim
Tipum = Arti
Tlimno = Ram corh thar, Ram corhka
Tikheirem = Ngaknu
tungtai `ha
Thlatang = Thlapa
Thlatang = Khuasik
Thlua far pak = Tlangcung i
far amah lawng a ummi
Tilungdum =
Ngahringdawi
Thlaipat = Docawi
Z
Zozawt = Daithlan
Ziahphial = I biatak
lo, phetchem derhsawmh
Zazawn = Duh
Zaangan = Ṭhangthar
mino
Zaanglian = Paṭhawng
Zuva =
Vaivuanh
***
Chirhchanmi Cauk Pawl:
1. Refugee and The
Law
2. UNHCR and Refugee
3. Report on the Chin
Refugees in Mizoram state of India
4. Burma File
(Democracy Questions)
5. Asia refugee
diaspora
6. Pumpak dothleinak
7. Salai Van Lian
Thang Article
8. Salai Van Dawt Ceu
Article
9. Pu Mang Hlei Cung
Artial
10. Salai June Amang
cabia
11. Online dang dang
12. Astudy of Burmses
Asylum seekers and Refugee in Delhi
13. Ensemble on United
Nation
14. Lives of Chin
Refugees in Delhi
15. Lai Ram ( The Chin
Hills)
16. Lai Miphun
Thawhkehnak
17. In search of Chin Identity
18. Chin History,
Culture & Identity
19. Ṭhingṭhang Mekazin
++++
No comments:
Post a Comment